Nghi�n c?u v? khu v?c ph? Gi?y n�i chung cho ??n nay c� kh� nhi?u c�c c�ng tr�nh v?i t�nh ch?t v� quy m� kh�c nhau nh? c�c nghi�n c?u c?a B�i V?n Tam (nh� nghi�n c?u ??a ph??ng) v?i c�c t�i li?u nh? : ??a ch� v?n h�a huy?n V? B?n (Nxb th�ng tin v� truy?n th�ng. 2016); Ph? D?y v� c�c n? th?n V? B?n trong t�n ng??ng th�nh m?u Li?u H?nh, (Nxb. H?ng ??c. 2020); Ng� ??c Th?nh v?i cu?n  �??o m?u ? Vi?t Nam� (Nxb VHTT. 1996); H? ??c Th?, �Huy?n t�ch th�nh m?u Li?u H?nh v� di s?n v?n h�a � l? h?i ph? D?y�, (Nxb. V?n h�a Th�ng tin, 2003). Ngo�i ra c?ng c� c�c t�c gi? kh�c ?? c?p ??n khu v?c Ph? GI?y v?i t? c�ch v�ng v?n h�a M?u Li?u nh? ??ng V?n Lung v?i � Tam T�a Th�nh M?u� ( Nxb ��). Trong c�c c�ng tr�nh n�y ?a s? ?? c?p ??n c�c c? th? th? N?u t?i ?�y ch? y?u ? kh�a c?nh li?t k� v� ??t trong t??ng quan c?a c? c?m qu?n th? c? s? th? M?u Li?u H?nh v?i 4 c? s? ch�nh (ph? Ti�n H??ng, Ph? V�n C�t; Ph? B�ng; Ph? Gi�p Ba). Tuy nhi�n t�ch ri�ng t?ng c? s? ?? xem x�t vai tr� c?a n� trong c? c?m di t�ch th� g?n nh? ch?a c� ri�ng m?t nghi�n c?u n�o, nh?t l� ?? c?p ??n Ph? B�ng � Nguy?t Du cung.  Tr�n th?c t? kh�ng ph?i kh�ng c� nh?ng b�n lu?n, tranh c�i v? v? tr�, vai tr� c?a m?i c? s? trong t?ng th? di t�ch. Trong ?� nh?ng tranh lu?n v? vai tr� c?a Ph? Ti�n H??ng, Ph? V�n C�t, Ph? B�ng c?ng t?ng g�y kh�ng �t nh?ng hi?u sai l?ch v? nh?ng c? s? t�n gi�o d�n gian n�y. Trong t�i li?u � M?t s? v?n ?? v? t�n gi�o h?c� c?a Nguy?n Duy Hinh c?ng ?� t?ng ?? c?p l??t qua v? xu?t x? v� c?i ngu?n c?a Ph? B�ng v?i t? c�ch l� mi?u th? th?n C�y; sau n�y qua c�c nghi�n c?u c?a c� nh�n t�i khi kh?o s�t v? v�ng v?n h�a Ph? Gi?y ?? nghi�n c?u v? �nghi l? l�n ??ng � l?ch s? v� gi� tr?� c?ng ?� kh?ng ??nh l?i quan ?i?m c?a Nguy?n Duy Hinh l� ?�ng. G?n ?�y nh?t ?? gia? t?a nhi?u th?c m?c, v� c?ng nh?m ch�nh danh l?i v? tr� c?a Ph? B�ng trong s�ng t?o t�n gi�o d�n gian c?a ng??i Vi?t, Trung t�m nghi�n c?u ti?m n?ng con ng??i ?� k?t h?p v?i S? v?n h�a th�ng tin th? thao v� du l?ch t?nh Nam ??nh, B?o t�ng t?nh Nam ??nh v� Ban qu?n l� di t�ch Ph? B�ng � Nguy?t Du cung t? ch?c h?i th?o khoa h?c �Ph? B�ng � Nguy?t Du cung trong qu?n th? di t�ch ph? Gi?y� . H?i th?o ?� kh�ng ch? l�m s�ng t? c?i ngu?n ra ??i c?a ph? B�ng - Nguy?t Du Cung v� c�n cho th?y r?t r� � ?? trong s�ng t?o v?n h�a t�n gi�o d�n gian c?a ng??i Vi?t n�i chung v� gia t?c Tr?n V? n�i ri�ng trong c�ng cu?c ti?p n?i v� l�m h?ng th?nh t�n gi�o b?n ??a c?a ng??i Vi?t v� b?o v? c? s? t�n gi�o d�n gian n�y t? nh?ng n?m gi?a th? k? 19.
? b�i vi?t n�y d??i g�c ?? ti?p c?n c?a t�n gi�o h?c, v?n h�a d�n gian, b?ng c�c t? li?u th?c ??a, c�ng c�c t�i li?u nghi�n c?u c?a ??ng nghi?p, c�c v?n b?n h?c c�n l?u t?i ph? B�ng v� c?m di t�ch Ph? Gi?y  m?t l?n n?a mong mu?n ??nh v? l?i v? tr�, vai tr� c?a Ph? B�ng � Nguy?t Du Cung trong qu?n th? khu th? M?u Li?u ? Ph? Gi?y.
1. M?t v�i n�t kh�i qu�t v? ph? B�ng
Ph? B�ng - Nguy?t Du cung th??ng g?i ng?n g?n l� ph? B�ng ho?c Nguy?t Du cung. Ph? B�ng hi?n nay n?m tr�n ??a b�n th�n/x�m 3, x� Kim Th�i, huy?n V? B?n, t?nh Nam ??nh, thu?c qu?n th? c?m di t�ch ph? Gi?y. ?�y l� ??a ch? di t�ch th? M?u Li?u H?nh quan tr?ng th? ba, sau ph? Ch�nh Ti�n H??ng v� ph? V�n C�t, trong qu?n th? di t�ch v?n ho� ph? Gi?y. Ph? B�ng - Nguy?t Du cung v?i v? tr� ??c ??a, th? ??p, t?a l?c ? ph�a t�y nam l?ng Th�nh M?u Li?u H?nh (c�ch ch?ng 100m), c?a ??n h??ng nh�n v? l?ng M?u.
          Trong d�n gian ??a ph??ng v?n c�n l?u truy?n t�n g?i c? l� ??n C�y ?a B�ng. T??ng truy?n tr??c kia t?i ?�y c� c�y ?a c? th? r?t l?n. D??i g?c ?a l� m?t ?i?n/ mi?u th? (kh�ng r� th? ai). V? sau t?i ?�y, m?t ng�i ??n khang trang h?n ???c d?ng l�n, kh�ng r� ch�nh x�c v�o th?i ?i?m n�o, nh?ng theo t? li?u ??a ph??ng cho bi?t th� n?m 1927 ?� c� ?nh ch?p v? ng�i ??n C�y ?a B�ng do ??ng ??n Tr?n V? Th?c tr�ng coi[1]. N?m 1938 c�ng tr�nh m?i ???c kh�i ph?c l?i v� sau ?� b? chi?n tranh l�m h? h?i nhi?u, c�c th? h? ??ng ??n c?a gia t?c Tr?n V? ?� li�n t?c tu b? ?? ng�i ??n c� ???c d�ng v? nh? ng�y nay.
2. Ph? B�ng v� c�c l?p v?n h�a, t�n gi�o
          Hi?n nay, t?i ?�y c?ng l?u truy?n nhi?u truy?n thuy?t g?n v?i t�n g?i ??n C�y ?a B�ng. S? d? c� t�n g?i Nguy?t Du cung l� xu?t ph�t t? c�u chuy?n d�n gian cho r?ng ??n l� n?i M?u Li?u hay ??n ?�y ng?m tr?ng[2]; ho?c truy?n k� kh�c l?i cho r?ng, M?u Li?u sau khi v? tr?i nh?ng v�o c�c ?�m r?m tr?ng s�ng v?n th??ng tr? v? khu m? c?a m�nh, c�ng c�c ti�n n? m�a h�t b�n g?c ?a n�y (Chu Xu�n Giao, 2022). Tuy nhi�n, t? li?u C�t ti�n tam th? th?c l?c qu?c �m do nh�m ??ng t? ? ??n Qu?ng Cung cho ?n t?ng v�o n?m 1913 l?i cho r?ng c? ba l?n gi�ng tr?n v� v? tr?i Li?u H?nh ??u kh�ng ?? l?i x�c ph�m, v� ng�i m? t?i khu v?c l?ng l� m? c?a th�n ph? b�[3], v� th? ch�nh t?i ?�y c?ng c� truy?n ng�n cho bi?t x? C�y ?a l� n?i Th�nh M?u Li?u H?nh hay ?�p xu?ng th?m m? th�n ph? (H? ??c Th?, 2003, tr. 161- 171).
Nh? v?y, ??i chi?u gi?a t? li?u, s? li?u v� truy?n k? d�n gian cho th?y ??n C�y ?a B�ng b? bao ph? b?i nhi?u l?p v?n h�a.
- L?p th? nh?t - Th?n c�y ?a: ?�y c?ng l� m� t�p ?i?n h�nh v� ph? bi?n c?a v?n h�a d�n gian l�ng qu� ng??i Vi?t ? ch�u th? B?c B?, ch? c� ?i?u th?n ???c th? ? ?�y l� ai th� g?n nh? kh�ng ai r�. T? li?u ??a ph??ng c?ng kh�ng cho bi?t. Do v?y th?n ???c th? trong ng�i mi?u n�y c� th? l� m?u th?n, c?ng c� th? l� th?n ??t (th? th?n c?a l�ng), c?ng c� th? l� th?n c�y (th?n c�y ?a ma c�y g?o, m?t d?ng m?c tinh l� m� t�p kh� ph? bi?n c?a t�n gi�o d�n gian Vi?t Nam)[4]; c?ng c� th? l� m?t n? th?n ???c th? l�m th�nh ho�ng n�o ?� m� k� ?c d�n gian kh�ng c�n nh? r�. Theo t�i li?u c?a nh� nghi�n c?u ??a ph??ng B�i V?n Tam th� khu v?c v�ng V? B?n v� ph? Gi?y c� m?t ?? ??n, mi?u th? n? th?n kh� d�y ??c, v?i nh?ng  danh x?ng nh?: Hai b� Tr?n Th? Hu?, Nguy?n Th? Ngh?a (l�ng H?nh L�m); b� B�i Th? Ng?c Hoa (l�ng H? S?n); b� L� Th? Hoa (l�ng Ri?ng- Th??ng Linh, ??i Th?ng); b� Mai H?ng, b� ?? Th? Dung, n�ng Hoa, b� K?, b� ??, n�ng Nguy?t Thai, Nguy?t ?? ? c�c l�ng mi?n th??ng c?a huy?n; b� Tr?n Th? Xuy?n (l�ng Th�i La); b� Tr?n Th? Qu? (? l�ng B?ch); b� ?t B�n (l�ng Li�n X??ng). C�c l�ng Ri?ng, l�ng V? N?, l�ng V?y, l�ng L?i, l�ng Th�p, l�ng Mai� c?a huy?n V? B?n ??u th? c�c anh th? n? ki?t n�y c?a th?i H�ng V??ng, ho?c th?i Hai B� Tr?ng. ??n ??i Tr?n c�n c�  b?n b� c�ng ch�a v? tu t?i ??t V? B?n, gi�p d�n m? mang khai ph� ??t ?ai, d?y con em d�n l�ng h?c t?p, ch?a b?nh cho d�n nh?: C�ng ch�a Th�i ???ng v� Th?y B?o (con vua Tr?n Th�i T�ng); c�ng ch�a Thi�n Th?y tu ? ch�a Ti?u Li�m v� Kh? Ch�nh, c�ng ch�a Huy?n Tr�n tu ? ch�a An Ki?p (G�i) r?i l?p ch�a Quang Nghi�m ? N�i H?� Nh?ng t?m g??ng trung trinh ti?t li?t nh? th? ?� t?o n�n t�m th?c v? vai tr� quan tr?ng c?a ng??i ph? n? trong x� h?i v� l� c? s? ?? t�n ng??ng th? n? th?n h�nh th�nh, m? r?ng v� c� m?t ?? d�y ??c ? khu v?c n�y (B�i V?n Tam, 2020, tr.1).
M?t kh�c, n?u x�t theo v? tr� ??a l� c?a ??n/ mi?u C�y ?a B�ng c?ng cho th?y, ??n/ mi?u n?m ngay ??u l�ng (x�m Ba) c?nh ??u m?i giao th�ng c?a ???ng 56. X�t t? v? tr� n�y trong ??a t�n gi�o v� t�m l� ??nh c? c?a ng??i Vi?t tr??c ?�y th� th??ng l� ??u, ho?c cu?i l�ng (n?i t? c?) s? l� v? tr� tr?ng c�y ?a, gi?ng nh? m?c gi?i ??nh v? t?a ??, ranh gi?i c?a l�ng, v� d??i t�n c�y ?a bao gi? c?ng l� ng�i ??n/ mi?u nh? th? th? th?n c?a l�ng � ng??i canh gi? v� b?o v? cho m?nh ??t n?i c? ng? c?a d�n l�ng (H�nh 1).

H�nh 1. Ngu?n Google map
T? ?�y c� th? th?y l?p s?m c?a ??n/ mi?u C�y ?a B�ng c� l? l� m?t v? th?n kh�c ch? ch?a ph?i l� Li?u H?nh (tr�n th?c t? hi?n t??ng Li?u H?nh xu?t hi?n mu?n, n?u t�nh theo n?m sinh c?a b�  v�o n?m 1557 t?c l� gi?a th? k? XVI[5]) m� t�n ng??ng th? c�y, th? ?�, th? th?n ??t (th? c�ng, th? th?n) l?i l� m?t t�n ng??ng c� t? r?t s?m, n?u nh? kh�ng mu?n n�i t? khi con ng??i bi?t ??n � ni?m v? t�n gi�o. Do v?y, v? th?n ???c th? ? mi?u C�y ?a c� th? l� m?t v? th?n b?n th? v� danh, th?n c�y ho?c m?t n? th?n n�o ?�, tr??c giai ?o?n M?u Li?u ra ??i v� s? h�nh th�nh c?a khu di t�ch th? M?u Li?u.
- L?p th? 2 - m?u th?n/� Li?u H?nh c�ng ch�a: ?i?u n�y c?ng r?t d? hi?u do v? tr� c?a ??n/ mi?u C�y ?a B�ng n?m l?t gi?a v�ng v?n h�a/ kh�ng gian thi�ng th? M?u Li?u H?nh. S? xu?t hi?n c?a nh�n v?t Li?u H?nh (h�nh th�nh v� ph�t tri?n nhanh ch�ng t? cu?i th? k? XVI) c� s?c ?nh h??ng l?n ??n ??i s?ng t�m linh d�n gian khu v?c n�y, v� th? t? m?t ng�i mi?u c�y ?a v?i v? th?n v� danh ho?c h?u danh ?� chuy?n h�a th�nh n?i th? M?u Li?u v?i c�c huy?n tho?i v? Ng�i.
T? li?u ??a ph??ng cho bi?t, ngay t? �n?m 1672 c� v? Nguy?n Danh Nho (ti?n s? ??i L� C?nh Tr?) ng??i C?m Gi�ng, H?i D??ng l�m quan H?u Th? Lang b? C�ng ??n th?m Ph? Gi?y c� t�n t?o l?i An Th�i ti�n n? t? v� x�y d?ng l?p ng�i Nguy?t Du Cung l� ng�i ??n c� ba gian r?ng r�i� (B�i V?n Tam, 2020, tr.135). T? li?u th? hai l� t?m ?nh ch?p ??n C�y ?a B�ng n?m 1927 v? vi?c kh?i c�ng x�y s?a l?ng M?u v?i vai tr� c?a c? ??ng Tr?n V? Th?c c�ng h?i ??ng ? Hu? do Phan T? Phong d?n d?t trong c�ng cu?c g�p s?c h?ng c�ng x�y cung Ph? H�a (Hu?) v� tu s?a l?ng M?u (Ph? Gi?y). ??c bi?t ???c ?? cao l� t�i ngo?i giao c?a c? ??ng Tr?n V? Th?c v� m?i quan h? v?i ch�a V?nh Nghi�m B?c Giang (hi?n t?i ? ?�y c�n l?u t?m bia ghi r� c�ng ??c l� b?c c?a v�ng c?a c? ??ng Tr?n V? Th?c, th? t? ??n Th�nh M?u C�y ?a B�ng).  C?n c? v�o c�c t�i li?u n�u tr�n ch?ng t? ??n th? k? XVII ?� xu?t hi?n danh x?ng �??n C�y ?a B�ng� v� cho ??n th?i ?i?m ??u th? k? XX th� b�ng d�ng c?a th?n ch? trong mi?u c�y ?a ?� ho�n to�n kh�ng c�n trong k� ?c d�n gian ??a ph??ng, mi?u c�y ?a ?� th�nh ??n C�y ?a B�ng. ??c bi?t t? sau khi ki?n tr�c l?ng M?u ho�n th�nh, mi?u ???c d?ng l?i th�nh ph?, ??n C�y ?a B�ng v?i vai tr� c?a gia t?c c� d�ng d�i ch? ngh?a b�t nghi�n nh? gia t?c Tr?n V?[6] th� t?t y?u  th?n c�y (l?p s?m) ?� m? ?i trong k� ?c d�n gian v� ??n C�y ?a B�ng tr? th�nh n?i qu?n ti�n b�ng M?u v? th??ng xuy�n hi?n linh m�a h�t d??i tr?ng c�ng ti�n n? v� Nguy?t Du cung � c�i t�n ch? ngh?a ?� ??nh danh th�nh n?i th? M?u Li?u[7]�Khuynh h??ng n�y c?ng l?p l?i nh? ? khu ??n/ ph? N?p (th? b� c� h? Ph?m r?i th�nh ti?n th�n c?a M?u Li?u v� tr? th�nh n?i ch�nh danh th? M?u Li?u cho ??n t?n ng�y nay). ?�y c?ng l� quy lu?t h?p nh?t, chuy?n h�a, bi?n ??i, l� ??c tr?ng c?a t�n gi�o d�n gian Vi?t Nam. C?ng gi?ng nh? s? h?p nh?t gi?a h? th?ng Tam t�a Th�nh m?u (n? th?n) v?i h? th?ng Tam ph? (nam th?n) v� h?p nh?t v?i c�c linh th?n v�ng s?n c??c (mi?n r?ng) th�nh h? th?ng T? ph? sau n�y v� l� th?n ?i?n ch�nh th?c c?a t�n ng??ng T? ph? b�y gi? (Nguy?n Ng?c Mai, 2017a, tr.135-140; 2017b).
Trong v?n h�a, t�n gi�o d�n gian Vi?t Nam, linh thi�ng h�a c�c c? s? t�n gi�o l� m?t quy lu?t t?t y?u (c� th? c� thi�ng, c� thi�ng n�n ph?i th?), v� v?y ph? B�ng- Nguy?t Du cung trong m?i li�n h? v?i qu?n th? ??n, mi?u, ph? ? ph? Gi?y, v?i l?ng M?u, ?� tr? th�nh n?i qu?n ti�n b�ng M?u v� nh�n d�n h??ng kh�i t? t? h�ng th? k? nay, c� th? coi l� m?t th�nh c�ng c?a s�ng t?o v?n h�a d�n gian. T�i cho r?ng, s? n?i ti?ng huy?n b�, linh thi�ng c?a B� Ch�a Li?u v� v�ng v?n h�a ph? Gi?y ?� c� s?c l�i cu?n, h?p d?n m?nh m? ??i v?i ??ng quan, ??ng ??n, thanh ??ng, ?? t? v� du kh�ch th?p ph??ng. S? th�nh danh/l�n ng�i c?a B� Ch�a Li?u t?i n?i ?�y ch�nh l� m?t h? qu? c?a s�ng t?o v?n h�a, t�n gi�o d�n gian c?a ch? nh�n v?n h�a Vi?t, trong ?� c� s? ?�ng g�p kh�ng nh? c?a c�c ??ng ??n, th? nhang x?a v� nay. Trong ?� ??c bi?t ph?i k? ??n c�ng lao c?a gia t?c Tr?n V? v?i nh?ng l?p th? h? th? nhang ??u ti�n nh? �ng ??ng ?a v� sau n�y l� th? nhang Tr?n V? C? v� Tr?n V? Th?c[8] ?� ti?p t?c t�n t?o, n�ng c?p v� m? r?ng ??n Nguy?t Du cung th�nh ba cung l?n, l?ng l?y; x�y d?ng tam quan c� l?u g�c chu�ng ho�nh tr�ng, trang nghi�m; cho ?�c t??ng ??ng Th�nh M?u Li?u H?nh ?? th?. V?i s? gi�p ?? c?a Tham t� C�ng ch�nh H? Tr?ng L?m v? thi?t k? v� tr?c ti?p l�m ??c c�ng, s? h?o t�m ??u t? ng�n phi?u c?a ?? t? ?�o Chi ? Hu?, hai c? Tr?n V? C? v� Tr?n V? Th?c c�ng v?i nh�n d�n v� c�c ?? t? xa g?n ?� ho�n th�nh vi?c x�y d?ng l?ng M?u (t? n?m 1927 ??n n?m 1938), v� hi?n nay th? nhang Tr?n V? To�n l� th? h? k? ti?p.
Nh? v?y, Nguy?t Du cung n?u t�nh t? m?c th?i gian x�y l?ng M?u 1927 ??n nay ?� 95 n?m ???c ??nh v? l� n?i th? M?u Li?u. Nh?ng n?u t�nh t? khi Nguy?n Danh Nho cho x�y d?ng l?i ??n C�y ?a n?m 1672 ??n nay l� 350 n?m, ho?c n?u s?m h?n n?a, t�nh t? khi khu v?c n�y ???c tri?u Nguy?n cho l?p ??n th? M?u Li?u ? ph? Ch�nh Ti�n H??ng l� n?m 1642 (??n nay l� 380 n?m). ?�y l� kho?ng th?i gian kh�ng h? ng?n ?? ??nh v? t?a ?? v� vai tr� c?a ng�i ??n/ph? trong t�m th?c d�n gian k? Gi?y n�i ri�ng v� t?nh Nam ??nh n�i chung. ??n C�y ?a B�ng - Nguy?t Du cung d� h�nh h�i nh? th? n�o, t?ng gi?n ??n[9] hay to ??p b? th? (c� ?i?n th? nguy nga, tr�ng l?, c� l?u chu�ng cao ??p, t??ng Th�nh M?u ???c ?�c b?ng ??ng, b�t h??ng chu�ng ??ng, tr?ng ??ng to ??p tr�ng l?)[10] th� ?i?u quan tr?ng nh?t l� d� ???c ph? nhi?u l?p v?n h�a, nh?ng v?n h�a th? M?u v?n lu�n n?i tr?i v� n?i ?�y ?� tr? th�nh m?t ??a ch? v?n h�a v?t ch?t, tinh th?n c?a nhi?u th? h? thanh ??ng, ??o quan trong c? n??c.
? kh�a c?nh v?n h�a t�n gi�o th� s? hi?n di?n c?a ph? B�ng kh�ng ch? l� m?t s? th�nh c�ng v? s�ng t?o v?n h�a m� c�n nh? m?t s? k?t n?i quan tr?ng ?? h?p nh?t c�c di t�ch r?i r?c c?a ph? Gi?y th�nh m?t ph?c th? th?ng nh?t trong ?a d?ng. ?� l� c�c ??a ch? v?n h�a mang d?u ?n c?a m?u Li?u, ?? h?p l� h�a cu?c ??i, th�n th?, quy?n n?ng c?a th?n thi�ng M?u Li?u: c� qu� cha, qu� m?, n?i sinh, n?i m?t, n?i hi?n linh. Trong t�m th?c t�n gi�o, th� n?i hi?n linh m?i l� quan tr?ng. S? linh trong t�n gi�o l� m?t ?i?m nh?n quan tr?ng kh�ng th? kh�ng c�, n� quy?t ??nh t�m l� th? v� s? b?n v?ng c?a c? s? t�n gi�o, b?i c� hi?n linh m?i l� thi�ng v� c� thi�ng m?i c� th?.
Trong l?p lu?n v? th?n thi�ng khi nghi�n c?u v? h? th?ng th?n th�nh ho�ng l�ng Vi?t Nam, Nguy?n Duy Hinh b�n: �ng??i Vi?t ?� nh?n th?y c�i thi�ng trong c�i ph�m v� m?i quan h? ph�m � thi�ng; kh�ng thi�ng th� c� gi� tr? g�? c� l?i �ch g�? cho n�n c� th? c� thi�ng c� ngh?a l� c� thi�ng m?i th?, c� th? m?i thi�ng. Hi?n linh, hi?n ?ng, linh ?ng l� nh?ng thu?t ng? H�n ?? di?n ??t c�i thi�ng c?a th?n� (Nguy?n Duy Hinh, 1996, tr.378). Ph? B�ng ch�nh l� m?t n?i linh ?ng, hi?n linh nh? th?.
Trong t?t c? c�c t�n gi�o l?n tr�n th? gi?i th� �s? linh� l� m?t chi ti?t kh�ng th? thi?u. S? linh khi?n cho th?n c� uy l?c v� c?ng mang t�nh ch?t quy?t ??nh ??i v?i vi?c thu h�t t�n ??, con nhang ?? t?. V� th?, y?u t� thi�ng l� m?t trong nh?ng ?i?m quan tr?ng ?? thu h�t t�n ?? . K? thu?t thi�ng h�a (c�ch l�m cho c? s? t�n gi�o tr? n�n linh thi�ng b?ng vi?c c� s? xu?t hi?n c�c s? l? ???c cho l� d?u hi?u c?a th?n),  c�c c? s? t�n gi�o d�n gian v� th? m� mu�n h�nh v?n tr?ng: c� n?i xu?t hi?n v?t linh, c� n?i l?i l� s? ?ng nghi?m khi k�u c?u� Khi nghi�n c?u tham d? t?i nhi?u ??a b�n, nhi?u c? s? t�n gi�o d�n gian trong c? n??c, ch�ng t�i nh?n th?y kh�ng n?i n�o, c? s? n�o m� kh�ng t?n t?i nh?ng truy?n ng�n v? th?n thi�ng: ? Ph? ch�nh th� l� n?i xu?t hi?n th?n Kim quy r?i con b??m l?n ??u tr�n v�nh kh?n gi� �ng Ho�ng B?y (Nguy?n Ng?c Mai, 2017a, tr.319); ? ??n ??ng Hoa (Th?ch Th?t � n?i th? Tr?n H?ng ??o) th?n ?� hi?n linh �v?t� cho m?t gia ?�nh m?t g� quay v�o ??n ch?i b? ?i�n r? m?y ??i; c� n?i nh? ? ??n H? (Th�i Th?y, Th�i B�nh) l?i l� n?i xin linh ti�m (qu?) r?t ?ng nghi?m, v� ngay c? v?i t�n gi�o n?i sinh (l� nh?ng t�n gi�o r?t m?i c?a mi?n T�y Nam B?) th� nh?ng b?c th? l?nh khai s�ng ??o c?ng r?t linh ?ng th�ng qua ph�p thu?t c?a Ph?t th?y trong truy?n ng�n v? t�i ch?a b?nh, t�i ?o�n tr??c c� ?nh ??c Ph?t ?? d??i chi?u n�n kh�ng ng?i l�n v� c�u ch� truy?n cho �ng ?�nh T�y khi ?i h�ng ph?c s?u n?m ch�o c?a Ph?t th?y ?o�n Minh Huy�n. ??c bi?t l� truy?n ng�n v? s? ?ng nghi?m b�o tr??c khi r�t th? t?i ?�nh Th?i S?n, n?i th? ph?ng Ph?t th?y v� ???c coi l� t? ?�nh c?a B?u S?n K? H??ng... (Nguy?n Ng?c Mai, 2020)
Ngay c? Ph?t gi�o nguy�n th?y l� t�n gi�o v� th?n [Ma1] nh?ng d?n d� trong s? ph�t tri?n c?a Ph?t gi�o th� h�nh t??ng Ph?t Quan th? �m b? t�t c?ng l� ?i?n h�nh c?a khu�n m?u Ph?t = th?n thi�ng v?i s? bi?n h�a kh�n l??ng ?? c?u kh? c?u n?n. Theo h?nh nguy?n c?a m�nh, Ph?t Quan Th? �m nguy?n ? l?i c�i sa b� ?? c?u kh? c?u n?n. Ng�i l� bi?u t??ng c?a ??o h?nh, l� n?i n??ng t?a c?a ph?t t?[11]. S? linh c?m c?a B? T�t Quan Th? �m th??ng th? hi?n ? c�u n�i �h?u th�nh t?t ?ng� t?c �c� t�m ch� th�nh ch?n ch?n s? ?ng nghi?m� n�n ph?t t? ??u kh�ng nghi ng? v? s? c?m ?ng nhi?m m�u c?a v? b? t�t n�y. Trong th?n h?c Kit�, ch�a Jesus ?� s?ng l?i v� xu?t hi?n c�ng c�c thi�n th?n ? n?i an t�ng Ng�i v� xu?t hi?n tr??c c�c m�n ?? ? Galilea[12]. Ng�y nay, t?i ?� ??t m?t ??n th? g?i l� �??n n?i ch�a hi?n ra� v� trong th�nh kinh C�ng gi�o ???c coi l� n?i ch�a hi?n linh[13].
Nguy?t Du cung trong h? th?ng c�c c? s? t�n gi�o d�n gian th? M?u Li?u ? ph? Gi?y m?c d� kh�ng ph?i qu� cha, qu� m?, th?m ch� kh�ng ph?i n?i an t�ng (v� b� kh�ng ?? l?i x�c ph�m) nh?ng ?? b� c� th? tr? th�nh bi?u t??ng t?i linh th?n t?t y?u c?ng ph?i theo quy lu?t ?�. Ph? B�ng � Nguy?t Du cung � n?i hi?n linh c?a Th�nh M?u ch?c ch?n ?� ???c c�c nh� nho, c�c ??ng c� truy?n th?ng thi th? b? khuy?t v�o trong h�nh tr�nh s�ng t?o nh�n v?t Li?u H?nh ?� l�m cho ho�n thi?n l� l?ch th?n thi�ng v� h?p l� h�a s? t?n t?i, ??ng v?ng v?i th?i gian c?a n?i th? c�ng m?i.
Trong s?c phong th?n d�nh cho Li?u H?nh c� nh?ng t??c v? nh? sau: �H? Qu?c B�nh Nhung Ch? Th?ng B?o H�a Di?u ??i V??ng� (tri?u vua L� Huy?n T�n); �Th??ng Th??ng ??ng T?i Linh Vi B�ch Th?n Chi Th?� (tri?u vua L� Th?n T�n), ??c bi?t, d??i tri?u Nguy?n, b� l� n? th?n duy nh?t ???c c�c vua nh� Nguy?n ??c c�ch cho gi? nguy�n m? t? C�ng Ch�a:�M� Ho�ng C�ng Ch�a, Th??ng ??ng T?i Linh T�n Th?n� � ?i?m qua m?t s? s?c phong nh? v?y cho th?y ngay c? v?i tri?u ?�nh Nho gi�o th� s? th?a nh?n ??i v?i Li?u H?nh v?n c? l� �Th??ng th??ng ??ng t?i linh th?n� � m?t m? t? r?t hi?m ??i v?i th?n n? ? Vi?t Nam.
Nh? v?y, n?u ??t trong b?i c?nh t�m th?c t�n gi�o Vi?t Nam th� ph? B�ng l� hi?n th?c h�a m?t bi?u t??ng v? th?n n? tuy?t ??i thi�ng, v� ??t trong t??ng quan v?i c�c t�n gi�o l?n kh�c th� ph? B�ng � Nguy?t Du cung l?i l� n?i ?�nh d?u m?c quan tr?ng v? v? th?, vai tr� t?i linh c?a M?u. S? xu?t hi?n c?a Nguy?t Du cung v? m?t v?n h�a, t�n gi�o kh�ng ch? ??nh v? t?a ??, vai tr� c?a n� trong h? th?ng ??n, mi?u, ph? th? M?u Li?u ? Ph? Gi?y m� c�n l� kh�u k?t n?i quan tr?ng ?? ho�n thi?n h�nh tr�nh s�ng t?o th?n linh Li?u H?nh v� ?? th?n linh/ M?u th?n c� quy?n n?ng tuy?t ??i v� s?ng m�i trong k� ?c t�n gi�o d�n gian.
3. K?t lu?n
N?u hi?u v?n h�a t�n ng??ng, t�n gi�o l�: 1) c�ch m� ng??i ta l�m ra, s�ng t?o ra t�n ng??ng, t�n gi�o v� 2) c�ch con ng??i ta s? d?ng c�c t�n ng??ng, t�n gi�o; gi� tr? c?a t�n ng??ng, t�n gi�o ?? gi�o d?c con ng??i th� v?n h�a t�n ng??ng, t�n gi�o c?a ng??i Vi?t ?� th? hi?n tuy?t v?i trong c�c m� th?c s�ng t?o th?n thi�ng. ?� c?ng l� c�ch th?c ?? gi? cho c�c c? s? t�n gi�o ???c b?o v? v� t?n t?i b?n v?ng v?i th?i gian. ? Vi?t Nam, t�n gi�o d�n gian c� con ???ng ?i ri�ng ?? thi?t l?p v� ??nh v? v? tr� c?a m�nh trong d�ng ch?y v?n h�a d�n t?c. M?i tranh c�i v? ngu?n g?c ng�i ??n/ph? B�ng gi? ?�y ??u tr? n�n kh�ng c?n thi?t khi ch�nh ch? nh�n v?n h�a d�n gian ?� ??nh v? ???c th�nh c�c ??a danh th? M?u. Trong m?t v�ng kh�ng gian thi�ng r?ng l?n nh? ? k? Gi?y/ ph? Gi?y v?i v? tr� l� n?i th? Th�nh M?u � M? trong ??i tr?ng v?i n?i th? Th�nh Cha l� m?t c?p th?n thi�ng t?i linh trong t�m th?c t�n gi�o ng??i Vi?t th� t�nh thi�ng, t�m th?c thi�ng v� v?n h�a t�n ng??ng (c�ch s�ng t?o t�n ng??ng, c�ch s? d?ng t�n ng??ng v�o c�c m?c ?�ch nh�n v?n�) l� ?i?u quan tr?ng nh?t. ?�y ch�nh l� ?i?m c?n thi?t v� c? b?n nh?t m� c�c th? nhang n?i ?�y c?n l?u � ?? ki?n t?o b?n v?ng v�ng v?n h�a thi�ng li�ng th? M?u./.
 
T�I LI?U THAM KH?O

1. H?ng y Giuse Maria Tr?nh V?n C?n (1935), Kinh th�nh, T�a T?ng gi�m m?c H� N?i.
2. Chu Xu�n Giao (2022), �??n C�y ?a B�ng v� ??ng quan Tr?n V? Th?c ? n?a ??u th? k? XX trong c�c quan h? xa g?n v?i cung Ph? H�a (Hu?) v� ch�a V?nh Nghi�m (B?c Giang), K? y?u h?i th?o Ph? B�ng � Nguy?t Du cung trong qu?n th? di t�ch ph? Gi?y, Li�n hi?p c�c h?i Khoa h?c k? thu?t Vi?t Nam v� Trung t�m Nghi�n c?u ti?m n?ng con ng??i t? ch?c.
3. Nguy?n Duy Hinh (1996), T�n ng??ng th�nh ho�ng Vi?t Nam, Nxb. Khoa h?c x� h?i.
4. Nguy?n Duy Hinh (2007), M?t s? b�i vi?t v? t�n gi�o h?c, Nxb. Khoa h?c x� h?i.
5. Nguy?n Ng?c Mai (2017a), Nghi l? l�n ??ng - L?ch s? v� gi� tr?, Nxb. H� N?i.
6. Nguy?n Ng?c Mai (2017), �Th?c h�nh t�n ng??ng th? m?u Tam ph?: M?t v�i ??c tr?ng�, T?p ch� Tia S�ng s? 04.
7. Nguy?n Ng?c Mai (2020), T�n gi�o n?i sinh Nam B? (Nghi�n c?u tr??ng h?p B?u S?n K? H??ng, T? �n Hi?u Ngh?a v� Ph?t gi�o Hi?u Ngh?a T� L?n) ?? t�i c?p b?, Vi?n H�n l�m Khoa h?c x� h?i Vi?t Nam.
8. B�i V?n Tam (2020), Ph? D?y v� c�c n? th?n V? B?n trong t�n ng??ng th�nh m?u Li?u H?nh, Nxb. H?ng ??c.
9. H? ??c Th? (2003), �Huy?n t�ch th�nh m?u Li?u H?nh v� di s?n v?n h�a � l? h?i ph? D?y�, Nxb. V?n h�a Th�ng tin.
10. Trang tin ?i?n t? https//phuday.com