Trang web c nhn c?a TS Nguy?n Ng?c Mai - Vi?n Nghin c?u Tn gio
Chia s? tri th?c, khai thng tr tu?
Sinh ho?t tn gio c?a ng??i Vi?t v cc t?c ng??i thi?u s? ? VN nh?ng ??c tr?ng c? b?n
C?ng nh? cc sinh ho?t tn gio c?a ng??i Vi?t ? cc t?c ng??i Thi?u s? lun c s? xu?t hi?n c?a cc nhn v?t trung gian lm ch? l?; M?c d c?ng mang nhi?u tnh ch?t c?a h?n linh lu?n nh?ng cc sinh ho?t tn gio ? cc t?c ng??i thi?u s? v?n mang nhi?u nt ??c tr?ng khc v?i ng??i Vi?t, th? hi?n ? bi?u t??ng tn gio, cc ho?t ??ng l? nghi tn gio v hm l??ng tri th?c t?c ng??i.
1. Tm t?t:
Vi?t Nam l m?t ??t n??c nhi?u t?c ng??i. M?i t?c ng??i, nhm t?c ng??i ??u c nh?ng khun m?u v?n ha v h? th?ng cc ho?t ??ng TNTG ring. Trong bi vi?t ny ngoi vi?c nh?n di?n cc sinh ho?t tn ng??ng trong gia ?nh ng??i Vi?t v m?t s? t?c ng??i thi?u s?, cn ??a ra m?t s? ??c tr?ng c? b?n trong sinh ho?t tn ng??ng c?a gia ?nh ng??i Vi?t v gia ?nh cc t?c ng??i thi?u s?, qua ? rt ra cc ??c ?i?m chung ring v m?i dy lin h? g?n b t?c ng??i.
Key word: sinh ho?t tn ng??ng, ho?t ??ng TNTG
2. N?i dung:
2.1. Sinh ho?t tn ng??ng trong gia ?nh Vi?t Nam nh?ng nt c? b?n
Sinh ho?t tn ng??ng trong gia ?nh Vi?t Nam ni chung r?t phong ph v ?a d?ng. Trn th?c t? cc gia ?nh tn ng??ng c?ng l cc gia ?nh s? h?u ?a ni?m tin tn gio v th? cng kh nhi?u cc ??i t??ng thing, trong ? ph? bi?n l tin vo linh h?n t? tin, th?n thnh, ??c Ph?t, B? Tt, v c? cha Jsu. Tuy nhin, thnh Ala l?i g?n nh? khng ph?i l ??ng thing m cc gia ?nh tn ng??ng quan tm. Kh?o st c?a Vi?n nghin c?u tn gio trong n?m 2017 cho bi?t v?i 205 h? gia ?nh tn ng??ng[1] th t? l? tin v th? cng gi?a cc ??i t??ng thing trong gia ?nh th??ng xuyn sinh ho?t cc ho?t ??ng tn ng??ng c t? l? ngang nhau (xem b?ng1).
M?c d t? li?u kh?o st cho th?y ??i t??ng t? tin ???c tin v th? chi?m t? l? cao nh?t trong cc gia ?nh tn ng??ng, sau ? l cc v? th?n/ thnh, ??ng th? ba m?i l Ph?t v cc v? B? tt. Tuy nhin, c?ng ? xu?t hi?n t? l? nh? cc gia ?nh tn ng??ng tin v th? Thin cha v m?t s? ??i t??ng khc. ?i?u ny ???c l gi?i b?i s? bi?n ??ng v? n?n t?ng c?u trc gia ?nh ng??i Vi?t kho?ng vi ch?c n?m tr? l?i ?y ? l t? l? gia ?nh h?t nhn ngy m?t ph? bi?n, xu?t hi?n cc lo?i hnh gia ?nh m?i: gia ?nh ??n thn, gia ?nh ??ng tnh v gia ?nh ?a tn gio (t?c l trong m?t gia ?nh c t? hai tn gio tr? ln). V v?y sinh ho?t tn ng??ng, tn gio trong gia ?nh ng??i Vi?t c?ng do ? m cng tr? nn ?a d?ng v ph?c t?p h?n.
??i v?i cc lo?i hnh gia ?nh tn ng??ng th ?i?m n?i b?t l cc sinh ho?t tn ng??ng tn gio trong gia ?nh ch? y?u lin quan ??n cc ho?t ??ng cng t? t? tin v th?n thnh. Cng l? t? tin trong ph?m v? gia ?nh theo tr?c h? t? 3 ??n 5 ??i; cng t? th?y t? theo quy m dng h?. Ho?t ??ng ny v?a l cch ?? th?c hi?n cc chi?u kch ?ng x? gi?a hi?n t?i v?i qu kh?: t? lng bi?t ?n gi?a con chu v?i t? tin ng b; mong mu?n ng b t? tin ph h? ?? tr cho con chu Cc hnh vi cng l? qua gi? ch?p th?c ch?t l m?t cch th? hi?n s? k?t n?i lin thng gi?a hai th? gi?i: th? gi?i c?a ng??i s?ng v?i th? gi?i c?a ng??i ? m?t. Th?m ch nhi?u gia ?nh cn mong mu?n g?p l?i ng??i thn ? m?t c?a mnh ? th? gi?i khc c ??y ?? hay thi?u th?n, c trch ph?t hay hi lng v?i ng??i cn ?ang s?ng, v th? ngoi ho?t ??ng cng t?t, ch?t gi?, nhi?u gia ?nh ng??i Vi?t trong nh?ng n?m g?n gy cn t? ch?c thm nhi?u cc ho?t ??ng khc: Xem bi, c?u an, gi?i h?n, g?i h?n, t? m?, ph? ?? gia tin, ln ??ng h?u bngNh?ng ho?t ??ng ny tr??c giai ?o?n ??i m?i g?n nh? ? b? h?n ch?, th?m ch c ho?t ??ng ? b? xa b?, nh?ng kho?ng vi ch?c n?m tr? l?i ?y nhi?u ho?t ??ng ? h?i ph?c v ngy cng tr? nn kh ph? bi?n. Cc nghin c?u c?a chng ti cho th?y khi t? ch?c cc ho?t ??ng ny ? cc gia ?nh v?a th? hi?n s? quan tm, mong mu?n bo ?p c?a ng??i s?ng v?i ng??i ? ch?t nh?ng l?i v?a th? hi?n s? s? hi, b?t an c?a ng??i cn ?ang s?ng. ??c bi?t tm l t? ch?c cc ho?t ??ng ny v m?c ?ch c?u t? tin, th?n thnh ph ?? cho lm ?n pht ??t, th?ng ti?n quan l? c?ng chi ph?i kh nhi?u ? cc gia ?nh ng??i Vi?t. Trong khi ? cc ho?t ??ng ny khng ph? bi?n ? cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s? (xem bi?u 2).
N?u lm php so snh nh?ng ho?t ??ng ny gi?a gia ?nh ng??i Vi?t v gia ?nh cc t?c ng??i thi?u s? cho th?y k?t qu? nh? sau: (b?ng1)
(Ngu?n: ?iu tra c?a ?? ti cc ho?t ??ng TNTG trong gia ?nh VN, Vi?n nghin c?u tn gio 2017)
Nhn vo ?y th?y r?t r cc gia ?nh tn ng??ng gi?a ng??i Vi?t v gia ?nh ng??i dn t?c ti?n hnh kh nhi?u cc ho?t ??ng tn ng??ng, nh?ng khng ??u nhau. M?c d cc ho?t ??ng lin quan ??n ng??i ch?t v?n l cao nh?t, sau ? l ?n m?t cng dn m?i cho ??i ???c th?c thi nhi?u th? hai. Ngoi ra, cc ho?t ??ng mang tnh TNTG khc nh?: xem bi, xem ngy gi?, lm l?c?ng ???c th?c thi khi trong gia ?nh c cc s? ki?n (mua nh, ??t, xy nh. Hn s?, ?i lm ?n xa)
Nh? v?y, th ??i v?i cc gia ?nh tn ng??ng ni chung cc ho?t ??ng tn ng??ng di?n ra kh nhi?u, ?i?u ny cho th?y tnh trng ch?, l? thu?c vo cc tha l?c bn ngoi, ph? thu?c vo cc th? v hnh, siu hnh ? cc gia ?nh tn ng??ng kh cao. ?i?u ??c bi?t l m?c ?ch c?a cc ho?t ??ng tn ng??ng ? cc gia ?nh Vi?t Nam khng ch? ?? gi?i ?p cc cu h?i t?i th??ng m cn l ?? gi?i quy?t cc m?c ?ch hi?n sinh. Sinh ho?t tn ng??ng, tn gio trong gia ?nh ng??i Vi?t cn th? hi?n r?t r tm l ?i h?i, c?u xin cho nh?ng nhu c?u c?a cu?c s?ng h?ng ngy: c?u ng b t? tin ph h? cho s?c kh?e, mua may bn ??t, h?c hnh thi c?, bn ??t bn nhnh?ng c?u xin mang tnh th?c d?ng ny khng ph?i by gi? m?i c nh?ng cng nh?ng n?m g?n ?y khi kinh t? th? tr??ng m?nh m? th nh?ng nhu c?u ny cng r nt v nh? v?y th chi?u c?nh bi?t ?n, t?o c? cho xum h?p gia ?nh ch? l m?t trong nh?ng ch?c n?ng c?a th?c hnh tn ng??ng.
Kh?o st v? m?c ?ch c?a cc th?c hnh tn ng??ng cho bi?t (b?ng 2):
(Ngu?n ?i?u tra c?a ?? ti: ho?t ??ng TN trong gia ?nh VN n?m 2017)
Nh? v?y, th trong sinh ho?t tn ng??ng bn c?nh cc m?c ?ch thu?n ty tn gio (m?c ?ch 1,2,3,4), cc gia ?nh ng??i Vi?t v c? cc t?c ng??i ? Vi?t Nam cn l?ng ghp kh nhi?u cc m?c ?ch khc nh?m ?p ?ng cc nhu c?u c?a cu?c s?ng, lm ?n (m?c ?ch th? 5). Cc nhu c?u ny ngy cng th? hi?n r r?t v gia t?ng th? hi?n ? hnh th?c th?c hnh th? cng th?n ti ngy cng ph? bi?n ? cc gia ?nh ng??i Vi?t hi?n nay (xem bi?u 4).
(Ngu?n: ?i?u tra c?a ?? ti: ni?m tin v th?c hnh tn gio (nghin c?u tr??ng h?p th? th?n, thnh ? chu th? B?c b? VN, n?m 2015).
M?t bi?u hi?n khc trong sinh ho?t tn ng??ng t?i nh c?a cc gia ?nh ng??i Vi?t hi?n nay l vi?c t? ch?c cc ho?t ??ng cng l? t? tin, cha m? ? m?t khng ch? t?p trung ? nh con c?, con trai n?a m cc con ??u c th? l?p bn th? gia tin, con gi c?ng c th? l?p ban th? ?? th? ph?ng t?i nh ring c?a mnh[2]. Nghin c?u c?a Nguy?n Th? Minh Ng?c v? th? cng t? tin c?a gia ?nh ng??i Vi?t t?i ? th? ? cho bi?t: ho?t ??ng th? cng t? tin t? ch? t?p trung t?i nh con trai tr??ng chuy?n sang t?i nh cc thnh vin gia ?nh. Hi?n nay, t?i nhi?u gia ?nh ? th?, t? ch?c cng gi? t?p trung t?i nh con trai tr??ng ???c chuy?n thnh t? ch?c cng gi? t?i t?ng gia ?nh thnh vin trong gia ?nh. Vai tr c?a ng??i ph? n? trong cng gi? c?ng ? thay ??i. Ng??i ph? n? khng cn ch? l ng??i ph? tr?, chu?n b? ?? cng, n?u c?m cng m l ng??i tr?c ti?p dng ?? cng ln ban th?, tr?c ti?p lm ch? l? th?c hi?n cng gi? t? tin[3].
L? h?i lng v tham gia vo cc sinh ho?t tn ng??ng trong l? h?i lng c?a cc gia ?nh vng nng thn v?n di?n ra ph? bi?n. V?i tnh ch?t l th?i ?i?m m?nh trong khng gian v?n ha lng x, l? h?i lng (k? c? lng thu?n nng v lng cng th??ng nghi?p) ngy nay v?n thu ht s? ?ng cc gia ?nh tham gia. Nh?ng ngy ny t?t c? m?i thnh vin trong gia ?nh, gia t?c ??u ???c quy?n th?c thi nguy?n v?ng v ??c mu?n c?a mnh. V?a l ?? tham gia th?c hnh nghi l? t? th?n nh?ng c?ng l d?p ton dn trong b?n h?t ??u c d?p m? my m? m?t v?i nhau v v?i thin h?. Ng??i ta ?ua nhau, thi v?i nhau v? s?n v?t ch?n nui, tr?ng c?y, c?ng l ngy t? ng??i chn l?m hn vi nh?t trong lng c?ng c d?p ???c m?c manh o m?i ?? ng?ng m?t v?i hng xm, c?ng l ngy dn thin h? n n?c t?i /?i tr?y h?i ?? giao l?u, ?? ??i trao v c?ng l ?? h?c h?i, tm hi?u nhau (ngy nay nh?ng s?c thi ny v?n gi? nguyn n?p c?)[4]. T? nh?ng h?i l?, l? h?i ny m cc ti n?ng c nhn khng cn b? b c?ng, vy b?a trong gia ?nh ?? bung n? trong m?t khng gian m?i. Khng hi?m cc c nhn ? v??t ng??ng t? ?y m tr? thnh nh?ng ngh? nhn dn gian xu?t s?c c nhi?u cng lao trong sng tc, xy d?ng n?n ngh? thu?t dn gian ??c s?c. ? kha c?nh ny th?c hnh cc ho?t ??ng tn ng??ng khng ch? l bi?u di?n cho th?n linh xem; t? l? th?n thnh m cn l c? h?i ?? tm h?n, ti n?ng con ng??i lam l? ???c th?ng hoa v bi?u di?n t?i khng gian thing chnh l ci c? ?? m?i hnh vi ngh? thu?t c th? v??t ng??ng m khng lo s? b? kh?ng ch?, tr?ng ph?t. Nh? nh?ng khng gian ? m hng lo?t cc th? h? ngh? nhn dn gian ? l?n l??t ???c vinh danh v tr? thnh nh?ng vin ng?c sng c?a n?n v?n ngh? dn gian m cc ngh? nhn quan h?, ngh? nhn s?m, ngh? nhn ht v?n, ca trl nh?ng v d?.
*M?t s? ??c tr?ng c? b?n trong sinh ho?t tn ng??ng ? cc gia ?nh ng??i Vi?t
L dn t?c ch? th?, chi?m ??i ?a s? dn s?, c? tr ch? y?u khu v?c ??ng b?ng, ? th?, l?i ti?p thu nhi?u y?u t? v?n ha ngo?i nn sinh ho?t tn ng??ng c?a cc gia ?nh ng??i Vi?t n?i ln m?t s? ??c tr?ng sau:
Trong sinh ho?t tn ng??ng c s? l?ng ghp kh nhi?u cc y?u t? c? truy?n v hi?n ??i; s? ?an xen c?a cc s?c thi tam gio (Ph?t Lo Nho). Th? hi?n r nh?t trong sinh ho?t ln ??ng th? thnh/ thnh m?u; V?i tnh ch?t m?, d? dng ti?p thu, c?i bi?n v ch? ch hnh th?c bn ngoi c?a cc tn gio, ch tr?ng ??n nhu c?u c?a ch? th? th?c hnh nn trong gia ?nh ng??i vi?t c th? c nhi?u bi?u t??ng tn gio cng song hnh (cng mt gia ?nh c th? th? c? ph?t, thnh, t? tin), v v?y sinh ho?t tn ng??ng c?ng ??ng th?i s?y ra nhi?u ho?t ??ng: cng l? t? tin; ln ??ng h?u thnh; cng Ph?t.
Tnh gi?i v bi?u hi?n ??o chi?u v? gi?i ? c nhi?u thay ??i trong sinh ho?t tn ng??ng ? gia ?nh ng??i Vi?t th?i gian g?n ?y th? hi?n: v? hnh th?c t? ch?c sinh ho?t tn ng??ng trong gia ?nh ng??i Vi?t trong nh?ng n?m g?n ?y ? c nhi?u thay ??i th? hi?n r?t r ? nh?ng bi?u hi?n phn ly trong th? cng t? tin c?a gia ?nh Trong khi sinh ho?t tn ng??ng ? cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s? v?n cn kh gi?n d?, vi?c duy tr tnh bi?u t??ng tn gio v?n cn m?t ?? cao th ? ng??i Vi?t sinh ho?t tn ng??ng l?i thin v? phong ph hnh th?c v th?c d?ng h?n, nh?t l th?i gian g?n ?y.
M?t ??c ?i?m khc trong sinh ho?t tn ng??ng c?a cc gia ?nh ng??i Vi?t l s? gia t?ng t? ch?c cc cu?c hnh h??ng ?i l? t?i cc c? s? tn ng??ng tn gio bn ngoi ph?m vi sinh s?ng c?a gia ?nh: ?i kh?n l? th?n/ thnh; ??n cha cng ph?t; ?i xem l? nh th?; ?i l? n?i xaTrong nh?ng ho?t ??ng ny th m?c ?ch kp th??ng l v?a c?u kh?n, xin x? thnh th?n, v?a l ?i du l?ch, th?m quan. ??c tr?ng c?a nh?ng cch th?c t? ch?c ny th??ng l gia ?nh t? t? ch?c, nhm b?n b, b?n h?i t? ch?c. V?i hnh th?c sinh ho?t tn ng??ng ny, cc gia ?nh ng??i Vi?t ? t?o ra nh?ng ti?n ?? ?? cc c nhn b??c ra ngoi khun kh? gia ?nh m ha vo m?t c?ng ??ng lng x, x h?i l?n h?n. L? h?i lng, l? h?i vng chnh l mi tr??ng r?ng l?n ?. T? cng d?ng ny m sinh ho?t tn ng??ng c tc d?ng c?ng c? ?on k?t, thc ??y t??ng giao, lin thng gi?a cc c nhn- gia ?nh gia t?c lng x vng mi?n.
2.2. Sinh ho?t tn ng??ng - tn gio trong gia ?nh cc dn t?c thi?u s?, nh?ng ??c tr?ng c? b?n
Xu?t pht t? t? duy h?n linh lu?n, coi v?n v?t ??u c linh h?n v ??u c kh? n?ng chi ph?i l?n nhau v chi ph?i t?i con ng??i. Khi con ng??i ?au ?m l khi ? m?t h?n, va no ? b? th?t l?c, nn m?t c nhn no b? ?au y?u ? ch? no t?c l do va ? ? b? l?c nn ph?i m?i th?y mo v? lm l? ?? g?i va ? v?. V d? ng??i Thi quan ni?m con ng??i c t?i 50 w?i (va) bn ph?i v 40 w?i (va) bn tri; ng??i M??ng c?ng cho r?ng con ng??i c 90 h?n phn b? hai bn ph?i v tri c?a c? th?; ng??i Hmng cho r?ng con ng??i c?ng c h?n va v h?n va ny b? chi ph?i b?i ba t?ng bn trn ci tr?n. T?ng th? nh?t l Ng?u v??ng, t?ng th? hai l Ng?c hong, t?ng th? ba l Bi B?ng, Bi Bi?n, c? ba t?ng ny ??u cai qu?n ho?c ?nh h??ng ??n h?n con ng??i ? tr?n gian; ng??i M?ng c?ng cho r?ng tr? con hay ?m l do h?n thch ?i ch?i, thch khm ph th? gi?i v ch?a hi?u bi?t nn th??ng b? r? ?i xa khng nh? ???ng v? d?n t?i b? ?m[5]; th?m ch cn xem bi Dao ?? bi?t b?nh do ma no lm h?i[6].?i?u ny cho th?y nh?ng l?i gi?i thch v? ngu?n c?n b?nh t?t c?a cc gia ?nh t?c ng??i trong qu kh?, (th?m ch v?n cn chi ph?i ??n ngy nay) v?n l do ma lm, t?c l nhn nh?n s? vi?c d??i gc ?? tm linh nhi?u h?n l cc chu?n ?on khoa h?c. Vi?c xem xt, phn quy?t nh?ng ?i?u trn ??u do th?y cng ??nh ?o?t[7]. B?n tnh h?n nhin, l?i c? tr ? cc khu v?c vng su, vng xa cn h?n ch? v? y t?, gio d?c v cc ?i?u ki?n cu?c s?ng khc nn trong qu kh? h?u h?t sinh m?nh con ng??i c?a cc gia ?nh cc dn t?c ??u l? thu?c vo ??i ng? cc th?y cng, th?y php. H? t?n t?i v?i nhi?u t? cch v tn g?i khc nhau: Mo, M?i, Php s?, Then, Toh? l nh?ng ng??i tr?c ti?p v d?n d?t c?ng ??ng th?c hnh cc ho?t ??ng tn ng??ng, v v?y sinh ho?t tn ng??ng trong ?a s? cc t?c ng??i thi?u s? ? Vi?t Nam c ??c tr?ng c? b?n v n?i tr?i nh?t ? l v? s? l??ng nhi?u v th??ng xuyn lin t?c. Cc ho?t ??ng tn ng??ng g?n nh? g?n ch?t v?i ??i s?ng vng ??i c?a con ng??i (t? khi sinh ra ??n khi ch?t ?i) v r?t nhi?u th?c hnh nghi l? c?ng g?n ch?t v?i ??i s?ng s?n xu?t, sinh k? c?a ??ng bo. Xu?t pht t? ? nn cc l? th?c tn gio, tn ng??ng chi?m t? l? r?t l?n trong ??i s?ng sinh ho?t v ??i s?ng tinh th?n trong gia ?nh c?a ??ng bo cc t?c ng??i thi?u s? tr??c ?y. Tuy nhin, trong kho?ng vi ch?c n?m tr? l?i ?y nhi?u l? th?c ? ???c lo?i b?, ho?c n?u c duy tr ch? mang tnh hnh th?c (cng ch?a b?nh ???c lm sau khi ? ?i b?nh vi?n v?).
Trong qu kh? do l? thu?c vo th?n linh nn sinh ho?t tn ng??ng trong nhi?u gia ?nh cc t?c ng??i ? Vi?t Nam cn l m?t hnh th?c ?? ?on bi?t/ nh?n bi?t cc ??nh c?a ??i t??ng thing. V d? l? th?c ?n tr?ng va c?a ng??i Ty Nng (Cao B?ng) ?? bi?t ???c ng??i b?nh trong gia ?nh c cn kh? n?ng ch?a kh?i hay khng[8]; Ho?c trong c??i h?i c?a ng??i M?ng th tr??c khi ?i ?n du cc P s? (ng m?i c?) c?ng ph?i bi chn g ?? h?i xem chuy?n ?i c may m?n hay khng[9]. ? m?t kha c?nh khc trong ??i s?ng x h?i c?a cc t?c ng??i th s? trao truy?n kinh nghi?m s?ng gi?a cc th? h? r?t hay ???c l?ng ghp cc y?u t? tn gio (lm cho c tnh tn gio), r?t c th? ? l cch/ b kp ?? l?u truy?n cho cc th? h? v? cc m?t m v?n ha, ho?c l?ch s? t?c ng??i, v v?y khng ngo?i tr? nhi?u ho?t ??ng tn ng??ng ? nhi?u t?c ng??i cn ?n ch?a r?t nhi?u cc thng tin v? tri th?c b?n ??a. V d? trong vi?c ch?n ??t lm nh hay lm n??ng; ch?n vng r?ng thing, ni c?m, ch?n ??t lm nh, lm n??ng... Ng??i Ty c quan ni?m T? r??n kin p?ng m?/ t? m? kin p?ng l?ng ngh?a l (??t nh ?n v? ??ng tr??c/ ??t m? ?n v? ??ng sau). ?i?u ny gi?ng nh? m?t ph??ng chm b?t ??i khi?n cc gia ?nh h?t s?c ch chn ng??i ch?t ch? ??t t?t th s? ph h? cho con chu; nh ???c c?t ch? ??t lnh s? lm ?n pht ??t.
M?t ??c tr?ng khc l trong nhi?u sinh ho?t tn ng??ng trong cc gia ?nh t?c ng??i khng ch? l th?c hi?n cc ho?t ??ng tn ng??ng m cn l d?p ?? c?ng ??ng gia ?nh, gia t?c c d?p n l?i l?ch s? t?c ng??i. Trong tang ma c?a nhi?u t?c ng??i t?i cc gia ?nh khi c ng??i thn ch?t ?i th khng bao gi? thi?u nghi th?c m?i th?y mo t?i nh lm nghi l? ??c tang ca (M??ng, Thi) qu trnh ??c cc ng tang ca c?a ng??i M??ng, ng??i Thi, ng??i Mng ??u l nh?ng bi ht v?n m th?y mo ??c ?? d?n ??a linh h?n ng??c v? qu kh?, tr? v? ?ng v?i n?i c?a t? tin mnh ?ang ch? ?n v?i nh?ng k, tn hi?u m th?y mo d?n d?. Nghin c?u cc ng mo ny ??u cho th?y ? c?ng l nh?ng bi ht v?n ch?a ??y nh?ng thng tin v? l?ch s? thin di t?c ng??i. Nhi?u ng mo trong l? tang c?a ng??i thi?u s? t? kh?i ??u ??n khi k?t thc l chu?i nh?ng di?n bi?n v cc s? ki?n c gi tr?. ??u tin l ni v? ??o hi?u lm ng??i, gi?a con chu v?i cha m? t? tin, gi?a nh?ng ng??i ng??i tr?n gian v?i th? gi?i ng??i m, ton b? ng mo ch?a ??ng nhi?u y?u t? huy?n tho?i v cng sng t?o v ??c ?o b?i tr t??ng t??ng siu phm, ??a ng??i nghe ??n c?m gic ?i vo m?t th? gi?i nh? th?c, nh? m?[10]. ??c bi?t l mo Ki?n (ng??i M??ng), Mo ln tr?i (ng??i Thi)[11]. Trong b?i c?nh v?n minh ch?a ho?c khng thin v? v?n b?n, ch? vi?t th chnh khi ng?i nghe tang ca ?? ti?n ??a ng??i qu c? th c?ng l d?p ?? cc c nhn trong gia ?nh, dng h? ghi nh? v? l?ch s? t?c ng??i c?a mnh m th?c v? c?ng ??ng, dn t?c. ??i v?i nh?ng t?c ng??i ch?a c ch? vi?t th nh?ng l? th?c ny c gi tr? h?t s?c quan tr?ng trong vi?c truy?n d?y l?ch s? v?n ha t?c ng??i theo l?i truy?n kh?u.
Sinh ho?t tn ng??ng t?c ng??i, nh?t l trong cc l? th?c tang ma c?ng l d?p ?? gio d?c ng??i cn s?ng ghi nh? cng lao sinh thnh, d??ng d?c c?a ng b, cha m?, t? ? h?i h??ng tm linh, thay ??i nh?n th?c v ?i?u ch?nh hnh vi c?a ng??i cn s?ng[12]. Trong tang ma c?a ng??i Thi cn c l? th?c kh?n lc p?c t?n[13] trong nghi l? th?y mo ht bi ht ?? ?nh th?c h?n d?y v ch? cho h?n bi?t by gi? l ai, s? ?i v? ?uv k? v? ton b? qu trnh thai nghn, sinh ?? v nui d??ng, lm ?n cng con ci, lng m?c cho ??n lc gi ch?t nh? th? no. L? th?c ny khng ch? gp ph?n yn ?i ng??i ? m?t m cn c tc d?ng ch? ra quy lu?t sinh t?n con ng??i v c tc d?ng ??ng vin, gi?m ?au th??ng cho ng??i cn s?ng, an ?i linh h?n ng??i ch?t. Ng??i Thi x?a cn gi? t?c ng?i b?p u?ng thu?c l cy, ?n king ?? tr? ngh?a cho ng??i m? ? m?t c?ng l m?t cch gio d?c r?t t?t cho cc th? h? con chu th?u nh? cng lao sinh thnh d??ng d?c c?a ng??i ? ra ?i.
C?ng gi?ng nh? nhi?u t?c ng??i trn d?i ??t Vi?t Nam sinh ho?t tn ng??ng c?a nhi?u t?c ng??i thi?u s? ? Vi?t Nam r?t ch ??n nh?ng nghi l? cho cu?c s?ng c?a con ng??i. K? t? khi ng??i m? mang thai t?i khi sinh n? ? nhi?u t?c ng??i v?n ti?n hnh r?t nhi?u cc l? nghi nh?m b?o v? b m? v hi nhi cn y?u ?t. T? l? xin hoa, gi? va hoa, gi?i h?n b?y ch?n h?ng, an thai 7 thng, ro va tr?, ?ng d?u ng?c hong, vi?t tn vo o ??n l?p bn th? m? biooc (khi tr? ??y thng); xua ?u?i t qu? ?? b?o v? tr?, c?t tc, t?y u?, ??a tr? xu?t hnh, ?n va, m? thuy?n bu?c va tr?[14] ??u l nh?ng nghi l? tr?i di t? khi b m? mang thai t?i khi tr? nh? ra ??i v ?? 12 n?m tu?i. Cc nghi l? tuy nhi?u v lun lun c vai tr c?a th?y mo, ?i?u ny ? cho th?y th?c v? ch?m sc, che ch?n v b?o v? tr? em chi?m s? l??ng l?n trong cc l? nghi tn gio ? ??ng bo thi?u s?.
M?t ??c tr?ng khc th?y hi?n l? r?t r l trong cc l? nghi tn gio c?a cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s? th s? xu?t hi?n c?a cc v?t ch?t nh? tr?ng, ng, g, v?t s?ng, l th?m (l b??i) ch?i qut nh ??c bi?t c t?n xu?t cao v mang nh?ng ngh?a tm linh quan tr?ng. V d? tr?ng lun lun l v?t ?? thu va con ng??i v? (trong nh?ng tr??ng h?p c?n lm nghi l? thu h?n va b? th?t l?c)[15]; ?i?u ny th? hi?n r?t r trong cc nghi l? ?n va tr? ? ng??i Ty; g?i h?n va v? trong nghi l? ch?a b?nh shaman c?a ng??i Hmng[16]; l? xem ??t ?o huy?t m? c?a ng??i Thi[17]; Nghi l? b l??ng bn ci m c?a ng??i Ty Nng[18]. M?t v?t ch?t khc l ng h?t ???c coi nh? nh?ng hn ??n b?n ra ?? xua ?u?i t ma; G, v?t s?ng l v?t ?? linh h?n nh?p vo[19] ho?c ?? h?n ma qu? nh?p vo c?ng r?t ph? bi?n. Xu?t pht t? quan ni?m con g c vai tr gy sng trong hnh trnh ln m??ng tr?i c?a cc linh h?n, cng v?i con v?t l hai con v?t ?i g?i m?t tr?i ln mang l?i nh sng cho con ng??i v mun loi sau n?n ??i h?ng th?y v v?y con g ???c nh?c ??n r?t nhi?u trong ng mo ?m Oc Cy (mo t ngi n?i) ? ng??i Thi. ??c bi?t con g c vai tr quan tr?ng trong nghi th?c Khu cm (nh?p h?n vo quan)M?t v?t khc c?ng c t?n xu?t nhi?u trong cc ho?t ??ng TNTG c?a cc t?c ng??i l cc lo?i l th?m, trong ? ??c bi?t l l b??i. V?i cng n?ng ?? t?y u? (t?m l b??i cho tr? m?i sinh; dng l b??i c?t thnh hnh trn lm ti?n ?? ?i ?n va tr?; Dng l b??i ??t trn bn th? ?? th?c hnh nghi l? then c?a ng??i Ty (Cao B?ng); Dng l b??i, l s?, l h??ng nhu trong nghi l? ch?a b?nh Shaman c?a ng??i Hmng tr?ng H Giang[20]). Khng ph? nh?n trong cc nghi l? tn gio ? c?a cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s? c s? h?p nh?t v?i nhi?u y?u t? c?a y h?c dn gian.
2.3. M?t s? ?i?m t??ng ??ng v khc bi?t trong sinh ho?t tn ng??ng c?a cc gia ?nh ng??i Vi?t v cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s?
Tuy c nhi?u khc bi?t nh?ng trong cc ho?t ??ng tn ng??ng c?a gia ?nh cc t?c ng??i thi?u s?, nh?t l ng??i Ty Nng v gia ?nh ng??i Vi?t ? Vi?t Nam v?n c kh nhi?u ?i?m chung: dng tr?ng, dng dng hnh nhn... trong cc l? nghi tn gio (l? xin con v?i m? Biooc, l? an thai 7 thng bn ci d??ng c?a ng??i Ty Nng[21]; l? Trnh ??ng m? ph? c?a ng??i Vi?t). V?i ngh?a qu? tr?ng l n?i thu gi? h?n va v hnh nhn (t??ng tr?ng cho con ng??i) cho th?y ?a s? cc l? th?c tn ng??ng truy?n th?ng c?a ng??i Vi?t Nam c nhi?u ?n s?, bi?u t??ng tn gio gi?ng nhau v cn mang nhi?u d?u ?n c?a n?n v?n ha c? s? c?a khu v?c ?NA c?. ?i?u ny khng ch? ch?ng minh ngu?n g?c Nam c?a ng??i Vi?t Nam m cn cho bi?t nhi?u tri th?c b?n ??a v?n cn ???c l?u tr? trong cc ho?t ??ng tn ng??ng.
Trong cc ho?t ??ng tn ng??ng trong gia ?nh ng??i Vi?t Nam th ??i ?a s? ??u b? chi ph?i b?i quan ni?m v? h?n linh lu?n (m?c d m?c ?? ??m nh?t c khc nhau gi?a t?c ng??i ch? th? (Vi?t) v cc t?c ng??i thi?u s?, trong ? ??c bi?t l quan ni?m v? con ng??i v?i s? t?n t?i c?a hai th?: th? xc (v?t ch?t) v th? linh h?n (phi v?t ch?t). Cho d sau khi ch?t ?i th ph? thu?c vo quan ni?m, v?n ha c? m?i t?c ng??i m cc th? linh h?n ny ?i v? cc mi?n/c?nh gi?i khc nhau (gia ?nh ng??i Vi?t th linh h?n ???c tr? gip b?i ho?t ??ng c?u siu c?a Ph?t gio ?? v? Ty ph??ng c?c l?c; cn cc gia ?nh thu?c cc t?c ng??i thi?u s? th cho r?ng linh h?n s? v? v?i t? tin ng b ? cc M??ng, Phi (vng) nh?: M??ng Ma (ng??i M??ng), Phi ??m (Thi). v v?y nn c m?t ?i?m chung nh?t gi?a cc gia ?nh ? Vi?t Nam l v? hnh th?c t? ch?c sinh ho?t tn ng??ng trong tang ma c th? khc nhau nh?ng cc gia ?nh t?c ng??i no c?ng th? cng/ knh nh? t? tin v?i m?t ni?m kin tin su s?c l t? tin s? lun ph h? cho con chu.
M?t ?i?m chung n?a gi?a cc gia ?nh gia ?nh Vi?t Nam l ??u c mong mu?n lin h? v?i th? gi?i thing thng qua cc th?c hnh nghi l? v ??u ??t ni?m tin vo m?t t?ng l?p trung gian ?? lm c?u n?i, ? l ??i ng? cc medium (trung gian/ng??i th?n d?a) nh?ng ng??i ny c kh? n?ng th?u hi?u, n?m b?t, ?on bi?t, thng linh v?i th? gi?i thing v ty m?i t?c ng??i m h? mang nh?ng bi?t danh khc nhau: Th?y ??ng (Vi?t); th?y Mo, M?i (Thi, M??ng) th?y To, Then (Ty, Nng); th?y php/ php s? (Hmng).
Trong t?t c? cc ho?t ??ng tn ng??ng c?a cc lo?i hnh gia ?nh Vi?t Nam t? t?c ng??i ch? th? ??n cc t?c ng??i thi?u s? th cc ho?t ??ng th?c hnh tn ng??ng g?n v?i chu k? cu?c s?ng vng ??i (sinh ra- l?n ln k?t hn ?au ?m ch?t ?i) v lm ?n sinh k? (lm nh, s?n xu?t, bun bn) l chi?m ?a s?.
M?t ??c tr?ng khc trong sinh ho?t tn ng??ng ? cc gia ?nh Vi?t Nam ? l s? g?n g?i khng cch bi?t gi?a ??i t??ng thing v con ng??i. Trong ?ng x? v?i th?n linh, hay linh h?n t? tin c?a ng??i Vi?t Nam th ? l?i l m?i quan h? hai chi?u: c ?i c l?i, hay ni m?t cch chnh xc h?n ? l ?i quy?n ???c dn ch? gi?a ng??i th?n. T? th? ny th? hi?n ? ch? c knh th? nh?ng khng ph?i l khi?p s?, trnh xa m l ??n g?n v b?ng m?i cch xc l?p m?i quan h? t??ng h? c qua c l?i, trch nhi?m lun ?i li?n v?i quy?n l?i. Con ng??i c trch nhi?m th? cng th?n linh v ng??c l?i th?n linh k? c? t? tin ??n ng tr?i ??u c trch nhi?m ph h? ?? tr l?i cho con ng??i. Tnh tr?ng ny c?ng cn th?y c? ? trong l?i kh?n th?n linh c?a cc t?c ng??i Ty Nguyn v?i cng th?c: h?i cc th?n (k? tn t?ng v?), chng ti mu?n (nu yu c?u), chng ti ? cho cc v? (li?t k cc v?t hi?n t?), mong cc v? gip chng ti ??t ???c mu?n. M?t s? n?i cn thm l?i giao h?n: n?u cc v? khng gip chng ti sang n?m chng ti khng cng cc v? n?a! (T Ng?c Thanh 1995). Nh? v?y, vi?c s? d?ng l? v?t trong cng th?n ? cc gia ?nh Vi?t Nam th?c ra ch? l ?? cho c thm nhi?u v?t ch?t n?a. ? l t? duy r?t th?c t?, ??i th??ng c?a c? dn nng nghi?p la n??c. ? ?y ta th?y quy?n n?ng c?a th?n trong t? duy ng??i Vi?t Nam khng ch? v khng ph?i ?? c?u r?i linh h?n hay xoa d?u s? t?n th??ng v? n?i tm, s? m?t m?i v? tinh th?n ho?c l gi?i gip con ng??i nh?ng cu h?i t?i th??ng v? cu?c s?ng sau ci ch?t m v?i ng??i Vi?t Nam cc th?n ng? trn cao, ng? trong tm t??ng h? l ?? ?p ?ng nhu c?u v? c?m ?n, o m?c v s? sung s??ng trong cu?c s?ng v?t ch?t. T? duy ny qun xuy?n h?t th?y trong cc l?i ku c?u t?i th?n c?a c? ng??i mi?n xui l?n mi?n ni, c? dn t?c ch? th? v dn t?c t ng??i. ?y l ph??ng di?n ?ng x? mang quy ph?m ??o ??c v?i tinh th?n dn ch? ?i?n hnh trong tn gio truy?n th?ng ? Vi?t Nam khc h?n v?i cc tn gio ngo?i lai (ch? c ? Vi?t Nam th ?i thi, lm ?n, d?ng v? g? ch?ng hay c?u con, c?u c?a, c?u m?nh kh?et?t c? ??u ???c by t? tr??c h??ng n th?n linh) v c?u xin tr? gip.
Trong tm th?c dn gian, th?n, thnh l k?t tinh c?a tr tu? v nh?ng quy?n n?ng m con ng??i mong m?i c ???c ?? thi?t l?p, xy d?ng m?t cu?c s?ng hi?n sinh t?t ??p m ? ? c c?m ?n o m?c, con ng??i c s?c kh?e, c con ?n chu ??ng v th? sinh ho?t tn ng??ng ? Vi?t Nam, c?a Vi?t Nam mang ngh?a hi?n sinh su s?c. Hnh t??ng thnh th?n: ? l nh?ng m tp th?n thing v?a hi?u th?u con ng??i v?a lm thay con ng??i, th?m ch s?ng thay con ng??i khi m th? ch? hay nh?ng tri bu?c c?a giai c?p th?ng tr? ???ng th?i khi?n h? khng th?/ khng c cch no ?? s?ng nh? mnh mong mu?n. T? kha c?nh ny nn th?n tho?i/ ng?c ph? v? cc th?n, thnh ? Vi?t Nam xt v? kha c?nh th?m m? gi?ng nh? nh?ng thin anh hng ca trn m?i kha c?nh t? lm ?n ??n ?nh gi?c; t? sng t?o v? tr? ??n vui ch?i. Hnh t??ng v N? Oa ??i ? v tr?i, nng ?i l?c c?c c?a ng??i Ty sng t?o ra th? gi?i; truy?n thuy?t d?ng ni cao lm t??ng thnh ?? ng?n l?t l?i c?a S?n Tinh; ha php m?t ?m thnh ph? x bn bun t?p n?p v d?y dn lam l? lm th??ng m?i c?a Ch? ??ng T?; k? v? h?n l ch?t cy sinh m?nh ?? lm thang ?i l?y N? th?n M?t tr?i c?a chng ?am san (Ty Nguyn); dng tre ??ng ng ??p tan qun xm l??c c?a Thnh Ging hay ngao du thin h? s?ng cu?c ??i t? do t? t?i v khuy?n thi?n tr?ng c c?a b Cha Li?u; by ??t tr ch?n nam n? ht ??i ?p nhau ?? giao duyn n tnh c?a Vua b ??t kinh B?c.v.v T?t c? nh?ng bi?u t??ng thing ? chnh l k?t tinh c?a m? ??c ch? ng? thin nhin, tinh th?n ham s?ng v kht v?ng s?ng t? do v??t ra ngoi vng ki?m t?a c?a nh?ng gio l vay m??n t?ng ???c p ??t th?c thi trn ??t n??c ny.
K?t lu?n: V?i ??c tr?ng khng cao siu v?i nh?ng h? th?ng lun l tru t??ng kh hi?u, sinh ho?t tn ng??ng tn gio truy?n th?ng ? cc gia ?nh tn ng??ng Vi?t Nam gi?n d? v hi?n di?n gi?a ??i th??ng c?a con ng??i. N ch?u trch nhi?m cung ?ng cc ch?t li?u xc tc cho nhu c?u th??ng tr?c c?a ??i s?ng tm l, tm linh, tinh th?n, tnh c?m c?a con ng??i trong cu?c s?ng hi?n sinh h?ng ngy. Chnh ?i?u ny khi?n n tr? nn c gi tr? h?u d?ng, g?n b m?t thi?t v c?ng d? dng thay ??i theo tm l, nhu c?u c?a con ng??i, ??i ng??i. V?i nh?ng tr?ng ny m sinh ho?t tn ng??ng truy?n th?ng trong cc gia ?nh tn ng??ng ? Vi?t Nam t? ng??i Vi?t ??n cc c?ng ??ng t?c ng??i thi?u s? c?ng ??ng th?i l y?u t? c? b?n, c?u thnh nn ??i s?ng tm linh v b?n s?c v?n ha t?c ng??i m lm thnh tnh ?a d?ng, phong ph c?a v?n ha truy?n th?ng Vi?t Nam./.
H n?i, h 2018
Ti li?u tham kh?o:
Vi?t Nam l m?t ??t n??c nhi?u t?c ng??i. M?i t?c ng??i, nhm t?c ng??i ??u c nh?ng khun m?u v?n ha v h? th?ng cc ho?t ??ng TNTG ring. Trong bi vi?t ny ngoi vi?c nh?n di?n cc sinh ho?t tn ng??ng trong gia ?nh ng??i Vi?t v m?t s? t?c ng??i thi?u s?, cn ??a ra m?t s? ??c tr?ng c? b?n trong sinh ho?t tn ng??ng c?a gia ?nh ng??i Vi?t v gia ?nh cc t?c ng??i thi?u s?, qua ? rt ra cc ??c ?i?m chung ring v m?i dy lin h? g?n b t?c ng??i.
Key word: sinh ho?t tn ng??ng, ho?t ??ng TNTG
2. N?i dung:
2.1. Sinh ho?t tn ng??ng trong gia ?nh Vi?t Nam nh?ng nt c? b?n
Sinh ho?t tn ng??ng trong gia ?nh Vi?t Nam ni chung r?t phong ph v ?a d?ng. Trn th?c t? cc gia ?nh tn ng??ng c?ng l cc gia ?nh s? h?u ?a ni?m tin tn gio v th? cng kh nhi?u cc ??i t??ng thing, trong ? ph? bi?n l tin vo linh h?n t? tin, th?n thnh, ??c Ph?t, B? Tt, v c? cha Jsu. Tuy nhin, thnh Ala l?i g?n nh? khng ph?i l ??ng thing m cc gia ?nh tn ng??ng quan tm. Kh?o st c?a Vi?n nghin c?u tn gio trong n?m 2017 cho bi?t v?i 205 h? gia ?nh tn ng??ng[1] th t? l? tin v th? cng gi?a cc ??i t??ng thing trong gia ?nh th??ng xuyn sinh ho?t cc ho?t ??ng tn ng??ng c t? l? ngang nhau (xem b?ng1).
M?c d t? li?u kh?o st cho th?y ??i t??ng t? tin ???c tin v th? chi?m t? l? cao nh?t trong cc gia ?nh tn ng??ng, sau ? l cc v? th?n/ thnh, ??ng th? ba m?i l Ph?t v cc v? B? tt. Tuy nhin, c?ng ? xu?t hi?n t? l? nh? cc gia ?nh tn ng??ng tin v th? Thin cha v m?t s? ??i t??ng khc. ?i?u ny ???c l gi?i b?i s? bi?n ??ng v? n?n t?ng c?u trc gia ?nh ng??i Vi?t kho?ng vi ch?c n?m tr? l?i ?y ? l t? l? gia ?nh h?t nhn ngy m?t ph? bi?n, xu?t hi?n cc lo?i hnh gia ?nh m?i: gia ?nh ??n thn, gia ?nh ??ng tnh v gia ?nh ?a tn gio (t?c l trong m?t gia ?nh c t? hai tn gio tr? ln). V v?y sinh ho?t tn ng??ng, tn gio trong gia ?nh ng??i Vi?t c?ng do ? m cng tr? nn ?a d?ng v ph?c t?p h?n.
??i v?i cc lo?i hnh gia ?nh tn ng??ng th ?i?m n?i b?t l cc sinh ho?t tn ng??ng tn gio trong gia ?nh ch? y?u lin quan ??n cc ho?t ??ng cng t? t? tin v th?n thnh. Cng l? t? tin trong ph?m v? gia ?nh theo tr?c h? t? 3 ??n 5 ??i; cng t? th?y t? theo quy m dng h?. Ho?t ??ng ny v?a l cch ?? th?c hi?n cc chi?u kch ?ng x? gi?a hi?n t?i v?i qu kh?: t? lng bi?t ?n gi?a con chu v?i t? tin ng b; mong mu?n ng b t? tin ph h? ?? tr cho con chu Cc hnh vi cng l? qua gi? ch?p th?c ch?t l m?t cch th? hi?n s? k?t n?i lin thng gi?a hai th? gi?i: th? gi?i c?a ng??i s?ng v?i th? gi?i c?a ng??i ? m?t. Th?m ch nhi?u gia ?nh cn mong mu?n g?p l?i ng??i thn ? m?t c?a mnh ? th? gi?i khc c ??y ?? hay thi?u th?n, c trch ph?t hay hi lng v?i ng??i cn ?ang s?ng, v th? ngoi ho?t ??ng cng t?t, ch?t gi?, nhi?u gia ?nh ng??i Vi?t trong nh?ng n?m g?n gy cn t? ch?c thm nhi?u cc ho?t ??ng khc: Xem bi, c?u an, gi?i h?n, g?i h?n, t? m?, ph? ?? gia tin, ln ??ng h?u bngNh?ng ho?t ??ng ny tr??c giai ?o?n ??i m?i g?n nh? ? b? h?n ch?, th?m ch c ho?t ??ng ? b? xa b?, nh?ng kho?ng vi ch?c n?m tr? l?i ?y nhi?u ho?t ??ng ? h?i ph?c v ngy cng tr? nn kh ph? bi?n. Cc nghin c?u c?a chng ti cho th?y khi t? ch?c cc ho?t ??ng ny ? cc gia ?nh v?a th? hi?n s? quan tm, mong mu?n bo ?p c?a ng??i s?ng v?i ng??i ? ch?t nh?ng l?i v?a th? hi?n s? s? hi, b?t an c?a ng??i cn ?ang s?ng. ??c bi?t tm l t? ch?c cc ho?t ??ng ny v m?c ?ch c?u t? tin, th?n thnh ph ?? cho lm ?n pht ??t, th?ng ti?n quan l? c?ng chi ph?i kh nhi?u ? cc gia ?nh ng??i Vi?t. Trong khi ? cc ho?t ??ng ny khng ph? bi?n ? cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s? (xem bi?u 2).
N?u lm php so snh nh?ng ho?t ??ng ny gi?a gia ?nh ng??i Vi?t v gia ?nh cc t?c ng??i thi?u s? cho th?y k?t qu? nh? sau: (b?ng1)
| B?ng 1: Cc ho?t ??ng TN | Gia ?nh ng??i Vi?t (t? l?%) | Gia ?nh cc t?c ng??i thi?u s?(t? l?%) |
| Cng m? cho tr? m?i sinh | 46.5 | 30.8 |
| C?t ti?n duyn | 3.1 | 2.6 |
| Di cung hon s? | 2.7 | 2.6 |
| T? l? th?n/ thnh | 13.5 | 17.9 |
| Cng t? t? h?, t? ngh? | 26.2 | 28.2 |
| B?c bt nhang | 38.3 | 17.9 |
| Ch?a ??ng m? | 5.6 | 7.7 |
| G?i h?n, p vong | 5.4 | 2.6 |
| L?y ba, ng?i | 1.8 | 2.6 |
| Ha gi?i trng tang | 2.9 | 5.1 |
| Cc l? th?c trong tang ma | 73.3 | 71.8 |
Nhn vo ?y th?y r?t r cc gia ?nh tn ng??ng gi?a ng??i Vi?t v gia ?nh ng??i dn t?c ti?n hnh kh nhi?u cc ho?t ??ng tn ng??ng, nh?ng khng ??u nhau. M?c d cc ho?t ??ng lin quan ??n ng??i ch?t v?n l cao nh?t, sau ? l ?n m?t cng dn m?i cho ??i ???c th?c thi nhi?u th? hai. Ngoi ra, cc ho?t ??ng mang tnh TNTG khc nh?: xem bi, xem ngy gi?, lm l?c?ng ???c th?c thi khi trong gia ?nh c cc s? ki?n (mua nh, ??t, xy nh. Hn s?, ?i lm ?n xa)
Nh? v?y, th ??i v?i cc gia ?nh tn ng??ng ni chung cc ho?t ??ng tn ng??ng di?n ra kh nhi?u, ?i?u ny cho th?y tnh trng ch?, l? thu?c vo cc tha l?c bn ngoi, ph? thu?c vo cc th? v hnh, siu hnh ? cc gia ?nh tn ng??ng kh cao. ?i?u ??c bi?t l m?c ?ch c?a cc ho?t ??ng tn ng??ng ? cc gia ?nh Vi?t Nam khng ch? ?? gi?i ?p cc cu h?i t?i th??ng m cn l ?? gi?i quy?t cc m?c ?ch hi?n sinh. Sinh ho?t tn ng??ng, tn gio trong gia ?nh ng??i Vi?t cn th? hi?n r?t r tm l ?i h?i, c?u xin cho nh?ng nhu c?u c?a cu?c s?ng h?ng ngy: c?u ng b t? tin ph h? cho s?c kh?e, mua may bn ??t, h?c hnh thi c?, bn ??t bn nhnh?ng c?u xin mang tnh th?c d?ng ny khng ph?i by gi? m?i c nh?ng cng nh?ng n?m g?n ?y khi kinh t? th? tr??ng m?nh m? th nh?ng nhu c?u ny cng r nt v nh? v?y th chi?u c?nh bi?t ?n, t?o c? cho xum h?p gia ?nh ch? l m?t trong nh?ng ch?c n?ng c?a th?c hnh tn ng??ng.
Kh?o st v? m?c ?ch c?a cc th?c hnh tn ng??ng cho bi?t (b?ng 2):
| STT | Cc m?c ?ch khi th?c hnh H?TN | ? cc gia ?nh ng??i vi?t | ? cc t?c ng??i |
| 1 | By t? ni?m tin tn gio | 81.0 | 80.3 |
| 2 | Lin h? v?i ??ng thing | 57.5 | 53.3 |
| 3 | Tm ki?m s? che ch? | 69.2 | 69.3 |
| 4 | Gi?i quy?t v?n ?? c?a c nhn sau khi ch?t | 51.7 | 44.2 |
| 5 | C?u cho lm ?n | 56.4 | 49.6 |
| 6 | C?u ch?a b?nh | 44.4 | 40.9 |
| 7 | Duy tr truy?n th?ng v?n ha | 46.9 | 35.8 |
| 8 | Tm ki?m s? t? v?n t? cc ch?c s?c TGTN | 30.9 | 23.4 |
| 9 | ?? tham gia sinh ho?t c?ng ??ng | 40,0 | 36.5 |
| 10 | ?? k?t n?i cc thnh vin trong gia ?nh | 40.6 | 29.2 |
Nh? v?y, th trong sinh ho?t tn ng??ng bn c?nh cc m?c ?ch thu?n ty tn gio (m?c ?ch 1,2,3,4), cc gia ?nh ng??i Vi?t v c? cc t?c ng??i ? Vi?t Nam cn l?ng ghp kh nhi?u cc m?c ?ch khc nh?m ?p ?ng cc nhu c?u c?a cu?c s?ng, lm ?n (m?c ?ch th? 5). Cc nhu c?u ny ngy cng th? hi?n r r?t v gia t?ng th? hi?n ? hnh th?c th?c hnh th? cng th?n ti ngy cng ph? bi?n ? cc gia ?nh ng??i Vi?t hi?n nay (xem bi?u 4).
(Ngu?n: ?i?u tra c?a ?? ti: ni?m tin v th?c hnh tn gio (nghin c?u tr??ng h?p th? th?n, thnh ? chu th? B?c b? VN, n?m 2015).
M?t bi?u hi?n khc trong sinh ho?t tn ng??ng t?i nh c?a cc gia ?nh ng??i Vi?t hi?n nay l vi?c t? ch?c cc ho?t ??ng cng l? t? tin, cha m? ? m?t khng ch? t?p trung ? nh con c?, con trai n?a m cc con ??u c th? l?p bn th? gia tin, con gi c?ng c th? l?p ban th? ?? th? ph?ng t?i nh ring c?a mnh[2]. Nghin c?u c?a Nguy?n Th? Minh Ng?c v? th? cng t? tin c?a gia ?nh ng??i Vi?t t?i ? th? ? cho bi?t: ho?t ??ng th? cng t? tin t? ch? t?p trung t?i nh con trai tr??ng chuy?n sang t?i nh cc thnh vin gia ?nh. Hi?n nay, t?i nhi?u gia ?nh ? th?, t? ch?c cng gi? t?p trung t?i nh con trai tr??ng ???c chuy?n thnh t? ch?c cng gi? t?i t?ng gia ?nh thnh vin trong gia ?nh. Vai tr c?a ng??i ph? n? trong cng gi? c?ng ? thay ??i. Ng??i ph? n? khng cn ch? l ng??i ph? tr?, chu?n b? ?? cng, n?u c?m cng m l ng??i tr?c ti?p dng ?? cng ln ban th?, tr?c ti?p lm ch? l? th?c hi?n cng gi? t? tin[3].
L? h?i lng v tham gia vo cc sinh ho?t tn ng??ng trong l? h?i lng c?a cc gia ?nh vng nng thn v?n di?n ra ph? bi?n. V?i tnh ch?t l th?i ?i?m m?nh trong khng gian v?n ha lng x, l? h?i lng (k? c? lng thu?n nng v lng cng th??ng nghi?p) ngy nay v?n thu ht s? ?ng cc gia ?nh tham gia. Nh?ng ngy ny t?t c? m?i thnh vin trong gia ?nh, gia t?c ??u ???c quy?n th?c thi nguy?n v?ng v ??c mu?n c?a mnh. V?a l ?? tham gia th?c hnh nghi l? t? th?n nh?ng c?ng l d?p ton dn trong b?n h?t ??u c d?p m? my m? m?t v?i nhau v v?i thin h?. Ng??i ta ?ua nhau, thi v?i nhau v? s?n v?t ch?n nui, tr?ng c?y, c?ng l ngy t? ng??i chn l?m hn vi nh?t trong lng c?ng c d?p ???c m?c manh o m?i ?? ng?ng m?t v?i hng xm, c?ng l ngy dn thin h? n n?c t?i /?i tr?y h?i ?? giao l?u, ?? ??i trao v c?ng l ?? h?c h?i, tm hi?u nhau (ngy nay nh?ng s?c thi ny v?n gi? nguyn n?p c?)[4]. T? nh?ng h?i l?, l? h?i ny m cc ti n?ng c nhn khng cn b? b c?ng, vy b?a trong gia ?nh ?? bung n? trong m?t khng gian m?i. Khng hi?m cc c nhn ? v??t ng??ng t? ?y m tr? thnh nh?ng ngh? nhn dn gian xu?t s?c c nhi?u cng lao trong sng tc, xy d?ng n?n ngh? thu?t dn gian ??c s?c. ? kha c?nh ny th?c hnh cc ho?t ??ng tn ng??ng khng ch? l bi?u di?n cho th?n linh xem; t? l? th?n thnh m cn l c? h?i ?? tm h?n, ti n?ng con ng??i lam l? ???c th?ng hoa v bi?u di?n t?i khng gian thing chnh l ci c? ?? m?i hnh vi ngh? thu?t c th? v??t ng??ng m khng lo s? b? kh?ng ch?, tr?ng ph?t. Nh? nh?ng khng gian ? m hng lo?t cc th? h? ngh? nhn dn gian ? l?n l??t ???c vinh danh v tr? thnh nh?ng vin ng?c sng c?a n?n v?n ngh? dn gian m cc ngh? nhn quan h?, ngh? nhn s?m, ngh? nhn ht v?n, ca trl nh?ng v d?.
*M?t s? ??c tr?ng c? b?n trong sinh ho?t tn ng??ng ? cc gia ?nh ng??i Vi?t
L dn t?c ch? th?, chi?m ??i ?a s? dn s?, c? tr ch? y?u khu v?c ??ng b?ng, ? th?, l?i ti?p thu nhi?u y?u t? v?n ha ngo?i nn sinh ho?t tn ng??ng c?a cc gia ?nh ng??i Vi?t n?i ln m?t s? ??c tr?ng sau:
Trong sinh ho?t tn ng??ng c s? l?ng ghp kh nhi?u cc y?u t? c? truy?n v hi?n ??i; s? ?an xen c?a cc s?c thi tam gio (Ph?t Lo Nho). Th? hi?n r nh?t trong sinh ho?t ln ??ng th? thnh/ thnh m?u; V?i tnh ch?t m?, d? dng ti?p thu, c?i bi?n v ch? ch hnh th?c bn ngoi c?a cc tn gio, ch tr?ng ??n nhu c?u c?a ch? th? th?c hnh nn trong gia ?nh ng??i vi?t c th? c nhi?u bi?u t??ng tn gio cng song hnh (cng mt gia ?nh c th? th? c? ph?t, thnh, t? tin), v v?y sinh ho?t tn ng??ng c?ng ??ng th?i s?y ra nhi?u ho?t ??ng: cng l? t? tin; ln ??ng h?u thnh; cng Ph?t.
Tnh gi?i v bi?u hi?n ??o chi?u v? gi?i ? c nhi?u thay ??i trong sinh ho?t tn ng??ng ? gia ?nh ng??i Vi?t th?i gian g?n ?y th? hi?n: v? hnh th?c t? ch?c sinh ho?t tn ng??ng trong gia ?nh ng??i Vi?t trong nh?ng n?m g?n ?y ? c nhi?u thay ??i th? hi?n r?t r ? nh?ng bi?u hi?n phn ly trong th? cng t? tin c?a gia ?nh Trong khi sinh ho?t tn ng??ng ? cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s? v?n cn kh gi?n d?, vi?c duy tr tnh bi?u t??ng tn gio v?n cn m?t ?? cao th ? ng??i Vi?t sinh ho?t tn ng??ng l?i thin v? phong ph hnh th?c v th?c d?ng h?n, nh?t l th?i gian g?n ?y.
M?t ??c ?i?m khc trong sinh ho?t tn ng??ng c?a cc gia ?nh ng??i Vi?t l s? gia t?ng t? ch?c cc cu?c hnh h??ng ?i l? t?i cc c? s? tn ng??ng tn gio bn ngoi ph?m vi sinh s?ng c?a gia ?nh: ?i kh?n l? th?n/ thnh; ??n cha cng ph?t; ?i xem l? nh th?; ?i l? n?i xaTrong nh?ng ho?t ??ng ny th m?c ?ch kp th??ng l v?a c?u kh?n, xin x? thnh th?n, v?a l ?i du l?ch, th?m quan. ??c tr?ng c?a nh?ng cch th?c t? ch?c ny th??ng l gia ?nh t? t? ch?c, nhm b?n b, b?n h?i t? ch?c. V?i hnh th?c sinh ho?t tn ng??ng ny, cc gia ?nh ng??i Vi?t ? t?o ra nh?ng ti?n ?? ?? cc c nhn b??c ra ngoi khun kh? gia ?nh m ha vo m?t c?ng ??ng lng x, x h?i l?n h?n. L? h?i lng, l? h?i vng chnh l mi tr??ng r?ng l?n ?. T? cng d?ng ny m sinh ho?t tn ng??ng c tc d?ng c?ng c? ?on k?t, thc ??y t??ng giao, lin thng gi?a cc c nhn- gia ?nh gia t?c lng x vng mi?n.
2.2. Sinh ho?t tn ng??ng - tn gio trong gia ?nh cc dn t?c thi?u s?, nh?ng ??c tr?ng c? b?n
Xu?t pht t? t? duy h?n linh lu?n, coi v?n v?t ??u c linh h?n v ??u c kh? n?ng chi ph?i l?n nhau v chi ph?i t?i con ng??i. Khi con ng??i ?au ?m l khi ? m?t h?n, va no ? b? th?t l?c, nn m?t c nhn no b? ?au y?u ? ch? no t?c l do va ? ? b? l?c nn ph?i m?i th?y mo v? lm l? ?? g?i va ? v?. V d? ng??i Thi quan ni?m con ng??i c t?i 50 w?i (va) bn ph?i v 40 w?i (va) bn tri; ng??i M??ng c?ng cho r?ng con ng??i c 90 h?n phn b? hai bn ph?i v tri c?a c? th?; ng??i Hmng cho r?ng con ng??i c?ng c h?n va v h?n va ny b? chi ph?i b?i ba t?ng bn trn ci tr?n. T?ng th? nh?t l Ng?u v??ng, t?ng th? hai l Ng?c hong, t?ng th? ba l Bi B?ng, Bi Bi?n, c? ba t?ng ny ??u cai qu?n ho?c ?nh h??ng ??n h?n con ng??i ? tr?n gian; ng??i M?ng c?ng cho r?ng tr? con hay ?m l do h?n thch ?i ch?i, thch khm ph th? gi?i v ch?a hi?u bi?t nn th??ng b? r? ?i xa khng nh? ???ng v? d?n t?i b? ?m[5]; th?m ch cn xem bi Dao ?? bi?t b?nh do ma no lm h?i[6].?i?u ny cho th?y nh?ng l?i gi?i thch v? ngu?n c?n b?nh t?t c?a cc gia ?nh t?c ng??i trong qu kh?, (th?m ch v?n cn chi ph?i ??n ngy nay) v?n l do ma lm, t?c l nhn nh?n s? vi?c d??i gc ?? tm linh nhi?u h?n l cc chu?n ?on khoa h?c. Vi?c xem xt, phn quy?t nh?ng ?i?u trn ??u do th?y cng ??nh ?o?t[7]. B?n tnh h?n nhin, l?i c? tr ? cc khu v?c vng su, vng xa cn h?n ch? v? y t?, gio d?c v cc ?i?u ki?n cu?c s?ng khc nn trong qu kh? h?u h?t sinh m?nh con ng??i c?a cc gia ?nh cc dn t?c ??u l? thu?c vo ??i ng? cc th?y cng, th?y php. H? t?n t?i v?i nhi?u t? cch v tn g?i khc nhau: Mo, M?i, Php s?, Then, Toh? l nh?ng ng??i tr?c ti?p v d?n d?t c?ng ??ng th?c hnh cc ho?t ??ng tn ng??ng, v v?y sinh ho?t tn ng??ng trong ?a s? cc t?c ng??i thi?u s? ? Vi?t Nam c ??c tr?ng c? b?n v n?i tr?i nh?t ? l v? s? l??ng nhi?u v th??ng xuyn lin t?c. Cc ho?t ??ng tn ng??ng g?n nh? g?n ch?t v?i ??i s?ng vng ??i c?a con ng??i (t? khi sinh ra ??n khi ch?t ?i) v r?t nhi?u th?c hnh nghi l? c?ng g?n ch?t v?i ??i s?ng s?n xu?t, sinh k? c?a ??ng bo. Xu?t pht t? ? nn cc l? th?c tn gio, tn ng??ng chi?m t? l? r?t l?n trong ??i s?ng sinh ho?t v ??i s?ng tinh th?n trong gia ?nh c?a ??ng bo cc t?c ng??i thi?u s? tr??c ?y. Tuy nhin, trong kho?ng vi ch?c n?m tr? l?i ?y nhi?u l? th?c ? ???c lo?i b?, ho?c n?u c duy tr ch? mang tnh hnh th?c (cng ch?a b?nh ???c lm sau khi ? ?i b?nh vi?n v?).
Trong qu kh? do l? thu?c vo th?n linh nn sinh ho?t tn ng??ng trong nhi?u gia ?nh cc t?c ng??i ? Vi?t Nam cn l m?t hnh th?c ?? ?on bi?t/ nh?n bi?t cc ??nh c?a ??i t??ng thing. V d? l? th?c ?n tr?ng va c?a ng??i Ty Nng (Cao B?ng) ?? bi?t ???c ng??i b?nh trong gia ?nh c cn kh? n?ng ch?a kh?i hay khng[8]; Ho?c trong c??i h?i c?a ng??i M?ng th tr??c khi ?i ?n du cc P s? (ng m?i c?) c?ng ph?i bi chn g ?? h?i xem chuy?n ?i c may m?n hay khng[9]. ? m?t kha c?nh khc trong ??i s?ng x h?i c?a cc t?c ng??i th s? trao truy?n kinh nghi?m s?ng gi?a cc th? h? r?t hay ???c l?ng ghp cc y?u t? tn gio (lm cho c tnh tn gio), r?t c th? ? l cch/ b kp ?? l?u truy?n cho cc th? h? v? cc m?t m v?n ha, ho?c l?ch s? t?c ng??i, v v?y khng ngo?i tr? nhi?u ho?t ??ng tn ng??ng ? nhi?u t?c ng??i cn ?n ch?a r?t nhi?u cc thng tin v? tri th?c b?n ??a. V d? trong vi?c ch?n ??t lm nh hay lm n??ng; ch?n vng r?ng thing, ni c?m, ch?n ??t lm nh, lm n??ng... Ng??i Ty c quan ni?m T? r??n kin p?ng m?/ t? m? kin p?ng l?ng ngh?a l (??t nh ?n v? ??ng tr??c/ ??t m? ?n v? ??ng sau). ?i?u ny gi?ng nh? m?t ph??ng chm b?t ??i khi?n cc gia ?nh h?t s?c ch chn ng??i ch?t ch? ??t t?t th s? ph h? cho con chu; nh ???c c?t ch? ??t lnh s? lm ?n pht ??t.
M?t ??c tr?ng khc l trong nhi?u sinh ho?t tn ng??ng trong cc gia ?nh t?c ng??i khng ch? l th?c hi?n cc ho?t ??ng tn ng??ng m cn l d?p ?? c?ng ??ng gia ?nh, gia t?c c d?p n l?i l?ch s? t?c ng??i. Trong tang ma c?a nhi?u t?c ng??i t?i cc gia ?nh khi c ng??i thn ch?t ?i th khng bao gi? thi?u nghi th?c m?i th?y mo t?i nh lm nghi l? ??c tang ca (M??ng, Thi) qu trnh ??c cc ng tang ca c?a ng??i M??ng, ng??i Thi, ng??i Mng ??u l nh?ng bi ht v?n m th?y mo ??c ?? d?n ??a linh h?n ng??c v? qu kh?, tr? v? ?ng v?i n?i c?a t? tin mnh ?ang ch? ?n v?i nh?ng k, tn hi?u m th?y mo d?n d?. Nghin c?u cc ng mo ny ??u cho th?y ? c?ng l nh?ng bi ht v?n ch?a ??y nh?ng thng tin v? l?ch s? thin di t?c ng??i. Nhi?u ng mo trong l? tang c?a ng??i thi?u s? t? kh?i ??u ??n khi k?t thc l chu?i nh?ng di?n bi?n v cc s? ki?n c gi tr?. ??u tin l ni v? ??o hi?u lm ng??i, gi?a con chu v?i cha m? t? tin, gi?a nh?ng ng??i ng??i tr?n gian v?i th? gi?i ng??i m, ton b? ng mo ch?a ??ng nhi?u y?u t? huy?n tho?i v cng sng t?o v ??c ?o b?i tr t??ng t??ng siu phm, ??a ng??i nghe ??n c?m gic ?i vo m?t th? gi?i nh? th?c, nh? m?[10]. ??c bi?t l mo Ki?n (ng??i M??ng), Mo ln tr?i (ng??i Thi)[11]. Trong b?i c?nh v?n minh ch?a ho?c khng thin v? v?n b?n, ch? vi?t th chnh khi ng?i nghe tang ca ?? ti?n ??a ng??i qu c? th c?ng l d?p ?? cc c nhn trong gia ?nh, dng h? ghi nh? v? l?ch s? t?c ng??i c?a mnh m th?c v? c?ng ??ng, dn t?c. ??i v?i nh?ng t?c ng??i ch?a c ch? vi?t th nh?ng l? th?c ny c gi tr? h?t s?c quan tr?ng trong vi?c truy?n d?y l?ch s? v?n ha t?c ng??i theo l?i truy?n kh?u.
Sinh ho?t tn ng??ng t?c ng??i, nh?t l trong cc l? th?c tang ma c?ng l d?p ?? gio d?c ng??i cn s?ng ghi nh? cng lao sinh thnh, d??ng d?c c?a ng b, cha m?, t? ? h?i h??ng tm linh, thay ??i nh?n th?c v ?i?u ch?nh hnh vi c?a ng??i cn s?ng[12]. Trong tang ma c?a ng??i Thi cn c l? th?c kh?n lc p?c t?n[13] trong nghi l? th?y mo ht bi ht ?? ?nh th?c h?n d?y v ch? cho h?n bi?t by gi? l ai, s? ?i v? ?uv k? v? ton b? qu trnh thai nghn, sinh ?? v nui d??ng, lm ?n cng con ci, lng m?c cho ??n lc gi ch?t nh? th? no. L? th?c ny khng ch? gp ph?n yn ?i ng??i ? m?t m cn c tc d?ng ch? ra quy lu?t sinh t?n con ng??i v c tc d?ng ??ng vin, gi?m ?au th??ng cho ng??i cn s?ng, an ?i linh h?n ng??i ch?t. Ng??i Thi x?a cn gi? t?c ng?i b?p u?ng thu?c l cy, ?n king ?? tr? ngh?a cho ng??i m? ? m?t c?ng l m?t cch gio d?c r?t t?t cho cc th? h? con chu th?u nh? cng lao sinh thnh d??ng d?c c?a ng??i ? ra ?i.
C?ng gi?ng nh? nhi?u t?c ng??i trn d?i ??t Vi?t Nam sinh ho?t tn ng??ng c?a nhi?u t?c ng??i thi?u s? ? Vi?t Nam r?t ch ??n nh?ng nghi l? cho cu?c s?ng c?a con ng??i. K? t? khi ng??i m? mang thai t?i khi sinh n? ? nhi?u t?c ng??i v?n ti?n hnh r?t nhi?u cc l? nghi nh?m b?o v? b m? v hi nhi cn y?u ?t. T? l? xin hoa, gi? va hoa, gi?i h?n b?y ch?n h?ng, an thai 7 thng, ro va tr?, ?ng d?u ng?c hong, vi?t tn vo o ??n l?p bn th? m? biooc (khi tr? ??y thng); xua ?u?i t qu? ?? b?o v? tr?, c?t tc, t?y u?, ??a tr? xu?t hnh, ?n va, m? thuy?n bu?c va tr?[14] ??u l nh?ng nghi l? tr?i di t? khi b m? mang thai t?i khi tr? nh? ra ??i v ?? 12 n?m tu?i. Cc nghi l? tuy nhi?u v lun lun c vai tr c?a th?y mo, ?i?u ny ? cho th?y th?c v? ch?m sc, che ch?n v b?o v? tr? em chi?m s? l??ng l?n trong cc l? nghi tn gio ? ??ng bo thi?u s?.
M?t ??c tr?ng khc th?y hi?n l? r?t r l trong cc l? nghi tn gio c?a cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s? th s? xu?t hi?n c?a cc v?t ch?t nh? tr?ng, ng, g, v?t s?ng, l th?m (l b??i) ch?i qut nh ??c bi?t c t?n xu?t cao v mang nh?ng ngh?a tm linh quan tr?ng. V d? tr?ng lun lun l v?t ?? thu va con ng??i v? (trong nh?ng tr??ng h?p c?n lm nghi l? thu h?n va b? th?t l?c)[15]; ?i?u ny th? hi?n r?t r trong cc nghi l? ?n va tr? ? ng??i Ty; g?i h?n va v? trong nghi l? ch?a b?nh shaman c?a ng??i Hmng[16]; l? xem ??t ?o huy?t m? c?a ng??i Thi[17]; Nghi l? b l??ng bn ci m c?a ng??i Ty Nng[18]. M?t v?t ch?t khc l ng h?t ???c coi nh? nh?ng hn ??n b?n ra ?? xua ?u?i t ma; G, v?t s?ng l v?t ?? linh h?n nh?p vo[19] ho?c ?? h?n ma qu? nh?p vo c?ng r?t ph? bi?n. Xu?t pht t? quan ni?m con g c vai tr gy sng trong hnh trnh ln m??ng tr?i c?a cc linh h?n, cng v?i con v?t l hai con v?t ?i g?i m?t tr?i ln mang l?i nh sng cho con ng??i v mun loi sau n?n ??i h?ng th?y v v?y con g ???c nh?c ??n r?t nhi?u trong ng mo ?m Oc Cy (mo t ngi n?i) ? ng??i Thi. ??c bi?t con g c vai tr quan tr?ng trong nghi th?c Khu cm (nh?p h?n vo quan)M?t v?t khc c?ng c t?n xu?t nhi?u trong cc ho?t ??ng TNTG c?a cc t?c ng??i l cc lo?i l th?m, trong ? ??c bi?t l l b??i. V?i cng n?ng ?? t?y u? (t?m l b??i cho tr? m?i sinh; dng l b??i c?t thnh hnh trn lm ti?n ?? ?i ?n va tr?; Dng l b??i ??t trn bn th? ?? th?c hnh nghi l? then c?a ng??i Ty (Cao B?ng); Dng l b??i, l s?, l h??ng nhu trong nghi l? ch?a b?nh Shaman c?a ng??i Hmng tr?ng H Giang[20]). Khng ph? nh?n trong cc nghi l? tn gio ? c?a cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s? c s? h?p nh?t v?i nhi?u y?u t? c?a y h?c dn gian.
2.3. M?t s? ?i?m t??ng ??ng v khc bi?t trong sinh ho?t tn ng??ng c?a cc gia ?nh ng??i Vi?t v cc gia ?nh t?c ng??i thi?u s?
Tuy c nhi?u khc bi?t nh?ng trong cc ho?t ??ng tn ng??ng c?a gia ?nh cc t?c ng??i thi?u s?, nh?t l ng??i Ty Nng v gia ?nh ng??i Vi?t ? Vi?t Nam v?n c kh nhi?u ?i?m chung: dng tr?ng, dng dng hnh nhn... trong cc l? nghi tn gio (l? xin con v?i m? Biooc, l? an thai 7 thng bn ci d??ng c?a ng??i Ty Nng[21]; l? Trnh ??ng m? ph? c?a ng??i Vi?t). V?i ngh?a qu? tr?ng l n?i thu gi? h?n va v hnh nhn (t??ng tr?ng cho con ng??i) cho th?y ?a s? cc l? th?c tn ng??ng truy?n th?ng c?a ng??i Vi?t Nam c nhi?u ?n s?, bi?u t??ng tn gio gi?ng nhau v cn mang nhi?u d?u ?n c?a n?n v?n ha c? s? c?a khu v?c ?NA c?. ?i?u ny khng ch? ch?ng minh ngu?n g?c Nam c?a ng??i Vi?t Nam m cn cho bi?t nhi?u tri th?c b?n ??a v?n cn ???c l?u tr? trong cc ho?t ??ng tn ng??ng.
Trong cc ho?t ??ng tn ng??ng trong gia ?nh ng??i Vi?t Nam th ??i ?a s? ??u b? chi ph?i b?i quan ni?m v? h?n linh lu?n (m?c d m?c ?? ??m nh?t c khc nhau gi?a t?c ng??i ch? th? (Vi?t) v cc t?c ng??i thi?u s?, trong ? ??c bi?t l quan ni?m v? con ng??i v?i s? t?n t?i c?a hai th?: th? xc (v?t ch?t) v th? linh h?n (phi v?t ch?t). Cho d sau khi ch?t ?i th ph? thu?c vo quan ni?m, v?n ha c? m?i t?c ng??i m cc th? linh h?n ny ?i v? cc mi?n/c?nh gi?i khc nhau (gia ?nh ng??i Vi?t th linh h?n ???c tr? gip b?i ho?t ??ng c?u siu c?a Ph?t gio ?? v? Ty ph??ng c?c l?c; cn cc gia ?nh thu?c cc t?c ng??i thi?u s? th cho r?ng linh h?n s? v? v?i t? tin ng b ? cc M??ng, Phi (vng) nh?: M??ng Ma (ng??i M??ng), Phi ??m (Thi). v v?y nn c m?t ?i?m chung nh?t gi?a cc gia ?nh ? Vi?t Nam l v? hnh th?c t? ch?c sinh ho?t tn ng??ng trong tang ma c th? khc nhau nh?ng cc gia ?nh t?c ng??i no c?ng th? cng/ knh nh? t? tin v?i m?t ni?m kin tin su s?c l t? tin s? lun ph h? cho con chu.
M?t ?i?m chung n?a gi?a cc gia ?nh gia ?nh Vi?t Nam l ??u c mong mu?n lin h? v?i th? gi?i thing thng qua cc th?c hnh nghi l? v ??u ??t ni?m tin vo m?t t?ng l?p trung gian ?? lm c?u n?i, ? l ??i ng? cc medium (trung gian/ng??i th?n d?a) nh?ng ng??i ny c kh? n?ng th?u hi?u, n?m b?t, ?on bi?t, thng linh v?i th? gi?i thing v ty m?i t?c ng??i m h? mang nh?ng bi?t danh khc nhau: Th?y ??ng (Vi?t); th?y Mo, M?i (Thi, M??ng) th?y To, Then (Ty, Nng); th?y php/ php s? (Hmng).
Trong t?t c? cc ho?t ??ng tn ng??ng c?a cc lo?i hnh gia ?nh Vi?t Nam t? t?c ng??i ch? th? ??n cc t?c ng??i thi?u s? th cc ho?t ??ng th?c hnh tn ng??ng g?n v?i chu k? cu?c s?ng vng ??i (sinh ra- l?n ln k?t hn ?au ?m ch?t ?i) v lm ?n sinh k? (lm nh, s?n xu?t, bun bn) l chi?m ?a s?.
M?t ??c tr?ng khc trong sinh ho?t tn ng??ng ? cc gia ?nh Vi?t Nam ? l s? g?n g?i khng cch bi?t gi?a ??i t??ng thing v con ng??i. Trong ?ng x? v?i th?n linh, hay linh h?n t? tin c?a ng??i Vi?t Nam th ? l?i l m?i quan h? hai chi?u: c ?i c l?i, hay ni m?t cch chnh xc h?n ? l ?i quy?n ???c dn ch? gi?a ng??i th?n. T? th? ny th? hi?n ? ch? c knh th? nh?ng khng ph?i l khi?p s?, trnh xa m l ??n g?n v b?ng m?i cch xc l?p m?i quan h? t??ng h? c qua c l?i, trch nhi?m lun ?i li?n v?i quy?n l?i. Con ng??i c trch nhi?m th? cng th?n linh v ng??c l?i th?n linh k? c? t? tin ??n ng tr?i ??u c trch nhi?m ph h? ?? tr l?i cho con ng??i. Tnh tr?ng ny c?ng cn th?y c? ? trong l?i kh?n th?n linh c?a cc t?c ng??i Ty Nguyn v?i cng th?c: h?i cc th?n (k? tn t?ng v?), chng ti mu?n (nu yu c?u), chng ti ? cho cc v? (li?t k cc v?t hi?n t?), mong cc v? gip chng ti ??t ???c mu?n. M?t s? n?i cn thm l?i giao h?n: n?u cc v? khng gip chng ti sang n?m chng ti khng cng cc v? n?a! (T Ng?c Thanh 1995). Nh? v?y, vi?c s? d?ng l? v?t trong cng th?n ? cc gia ?nh Vi?t Nam th?c ra ch? l ?? cho c thm nhi?u v?t ch?t n?a. ? l t? duy r?t th?c t?, ??i th??ng c?a c? dn nng nghi?p la n??c. ? ?y ta th?y quy?n n?ng c?a th?n trong t? duy ng??i Vi?t Nam khng ch? v khng ph?i ?? c?u r?i linh h?n hay xoa d?u s? t?n th??ng v? n?i tm, s? m?t m?i v? tinh th?n ho?c l gi?i gip con ng??i nh?ng cu h?i t?i th??ng v? cu?c s?ng sau ci ch?t m v?i ng??i Vi?t Nam cc th?n ng? trn cao, ng? trong tm t??ng h? l ?? ?p ?ng nhu c?u v? c?m ?n, o m?c v s? sung s??ng trong cu?c s?ng v?t ch?t. T? duy ny qun xuy?n h?t th?y trong cc l?i ku c?u t?i th?n c?a c? ng??i mi?n xui l?n mi?n ni, c? dn t?c ch? th? v dn t?c t ng??i. ?y l ph??ng di?n ?ng x? mang quy ph?m ??o ??c v?i tinh th?n dn ch? ?i?n hnh trong tn gio truy?n th?ng ? Vi?t Nam khc h?n v?i cc tn gio ngo?i lai (ch? c ? Vi?t Nam th ?i thi, lm ?n, d?ng v? g? ch?ng hay c?u con, c?u c?a, c?u m?nh kh?et?t c? ??u ???c by t? tr??c h??ng n th?n linh) v c?u xin tr? gip.
Trong tm th?c dn gian, th?n, thnh l k?t tinh c?a tr tu? v nh?ng quy?n n?ng m con ng??i mong m?i c ???c ?? thi?t l?p, xy d?ng m?t cu?c s?ng hi?n sinh t?t ??p m ? ? c c?m ?n o m?c, con ng??i c s?c kh?e, c con ?n chu ??ng v th? sinh ho?t tn ng??ng ? Vi?t Nam, c?a Vi?t Nam mang ngh?a hi?n sinh su s?c. Hnh t??ng thnh th?n: ? l nh?ng m tp th?n thing v?a hi?u th?u con ng??i v?a lm thay con ng??i, th?m ch s?ng thay con ng??i khi m th? ch? hay nh?ng tri bu?c c?a giai c?p th?ng tr? ???ng th?i khi?n h? khng th?/ khng c cch no ?? s?ng nh? mnh mong mu?n. T? kha c?nh ny nn th?n tho?i/ ng?c ph? v? cc th?n, thnh ? Vi?t Nam xt v? kha c?nh th?m m? gi?ng nh? nh?ng thin anh hng ca trn m?i kha c?nh t? lm ?n ??n ?nh gi?c; t? sng t?o v? tr? ??n vui ch?i. Hnh t??ng v N? Oa ??i ? v tr?i, nng ?i l?c c?c c?a ng??i Ty sng t?o ra th? gi?i; truy?n thuy?t d?ng ni cao lm t??ng thnh ?? ng?n l?t l?i c?a S?n Tinh; ha php m?t ?m thnh ph? x bn bun t?p n?p v d?y dn lam l? lm th??ng m?i c?a Ch? ??ng T?; k? v? h?n l ch?t cy sinh m?nh ?? lm thang ?i l?y N? th?n M?t tr?i c?a chng ?am san (Ty Nguyn); dng tre ??ng ng ??p tan qun xm l??c c?a Thnh Ging hay ngao du thin h? s?ng cu?c ??i t? do t? t?i v khuy?n thi?n tr?ng c c?a b Cha Li?u; by ??t tr ch?n nam n? ht ??i ?p nhau ?? giao duyn n tnh c?a Vua b ??t kinh B?c.v.v T?t c? nh?ng bi?u t??ng thing ? chnh l k?t tinh c?a m? ??c ch? ng? thin nhin, tinh th?n ham s?ng v kht v?ng s?ng t? do v??t ra ngoi vng ki?m t?a c?a nh?ng gio l vay m??n t?ng ???c p ??t th?c thi trn ??t n??c ny.
K?t lu?n: V?i ??c tr?ng khng cao siu v?i nh?ng h? th?ng lun l tru t??ng kh hi?u, sinh ho?t tn ng??ng tn gio truy?n th?ng ? cc gia ?nh tn ng??ng Vi?t Nam gi?n d? v hi?n di?n gi?a ??i th??ng c?a con ng??i. N ch?u trch nhi?m cung ?ng cc ch?t li?u xc tc cho nhu c?u th??ng tr?c c?a ??i s?ng tm l, tm linh, tinh th?n, tnh c?m c?a con ng??i trong cu?c s?ng hi?n sinh h?ng ngy. Chnh ?i?u ny khi?n n tr? nn c gi tr? h?u d?ng, g?n b m?t thi?t v c?ng d? dng thay ??i theo tm l, nhu c?u c?a con ng??i, ??i ng??i. V?i nh?ng tr?ng ny m sinh ho?t tn ng??ng truy?n th?ng trong cc gia ?nh tn ng??ng ? Vi?t Nam t? ng??i Vi?t ??n cc c?ng ??ng t?c ng??i thi?u s? c?ng ??ng th?i l y?u t? c? b?n, c?u thnh nn ??i s?ng tm linh v b?n s?c v?n ha t?c ng??i m lm thnh tnh ?a d?ng, phong ph c?a v?n ha truy?n th?ng Vi?t Nam./.
H n?i, h 2018
Ti li?u tham kh?o:
- K?t qu? ?i?u tra x h?i h?c 2017 c?a ?? ti ho?t ??ng tn ng??ng, tn gio trong gia ?nh Vi?t Nam l?u t?i Vi?n nghin c?u tn gio.
- Tr??ng L?u Hng ?nh Qu, (cb.1996) V?n ha dn t?c Mng H Giang, S? VHTT th? thao H Giang.
- Tri?u Th? Mai (2006) M?t s? l? gi?i h?n c?a ng??i Ty Nng ? Cao B?ng, Nxb M? thu?t.
- Nguy?n Ng?c Mai (2017) Nghi l? ln ??ng: l?ch s? v gi tr?, Nxb H N?i.
- Nguy?n Ng?c Mai (2016) Bo co t?ng h?p ?? ti c?p b? ni?m tin v th?c hnh tn gio (nghin c?u tr??ng h?p th? th?n, thnh ? chu th? b?c b?). l?u t?i th? vi?n Vi?n nghin c?u tn gio.
- Nguy?n Th? Minh Ng?c (2015) Nh?n di?n th? cng t? tin trong gia ?nh ng??i Vi?t t?i ? th? hi?n nay. H?i th?o khoa h?c: th?c tr?ng cc ho?t ??ng TNTG trong gia ?nh Vi?t Nam t? ch?c t?i Qu?ng Nam.
- L??ng Song Ton (2016), Tn ng??ng dn gian ng??i Thi ? Mai chu Ha Bnh, Q2. Nxb V?n ha dn t?c.
- Nguy?n Th? Yn (2009) Tn ng??ng dn gian Ty Nng, Nxb KHXH.
- Nguy?n V?n Th?ng (2016) Nghi l? gia ?nh c?a ng??i M?ng ? Vi?t Nam, Nxb M? thu?t.
[1] Cu?c kh?o st v?i 1425 phi?u h?i ??i di?n h? gia ?nh c?a cc tn gio trn 7 vng: H n?i, Nam ??nh, Qu?ng Nam, Ninh Thu?n, Si Gn, C?n Th? v An Giang. Trong ? c 205 h? gia ?nh tn ng??ng (g?m c? ng??i Vi?t v ng??i thi?u s?)
[2] Kh?o st c?a chng ti c?ng cho bi?t khi cc con ?i lm ?n v ??nh c? ? xa, ho?c trong gia ?nh c mu thu?n gi?a cc con th vi?c l?p bt h??ng gia tin v cha m? ? m?t ? n?i ? m?i ? di?n ra ph? bi?n.
[3] Nguy?n Th? Minh Ng?c ( 2015) Nh?n di?n th? cng t? tin trong gia ?nh ng??i Vi?t t?i ? th? hi?n nay. H?i th?o khoa h?c : th?c tr?ng c ho?t ??ng TNTG trong gia ?nh VN t? ch?c t?i Qu?ng Nam.
[4] Cu?c kh?o st trong 3 n?m lin t?c c?a chng ti v? vng Vim X, x Ha Long (B?c Ninh) v?i l? h?i ?nh/ ??n Di?m cho th?y cc gia ?nh trong lng v?n tham gia l? h?i v?i cc ho?t ??ng nh?: d? h?i, kh?n l?, t? nam, t? n?, ht th?, r??c ki?u, tung c?u ??c bi?t m?i nh xung quanh khu v?c ??n ??u v?n gi? t?c lm c?m th?t ?i b?n b, ng??i thn, thng gia t? cc n?i v? d? l? h?i. C? lng v?n khng kh h?i t?ng b?ng nh? trong qu kh?.
[5] Nguy?n V?n Th?ng (2016) Nghi l? gia ?nh c?a ng??i M?ng ? Vi?t Nam, Nxb M? Thu?t, tr78.
[6] Th?y cng l?y hai dy l?t bu?c hai ??u con dao v ?em t?i ch? ng??i b?nh v ??c bi cng v k? tn cc lo?i ma (ma chim, ma ?, ma sng, ma su?i, ma nh, ma cy ?a, ma ni) m?i l?n ??c tn m?t lo?i ma no m con dao chuy?n ??ng, th ???c gi?i thch l do con ma ? lm h?i. Xem Nguy?n V?n Th?ng, sdd, tr 107.
[7] Tr??ng L?u Hng ?nh Qu, (cb.1996) V?n ha dn t?c Mng H Giang, S? VHTT th? thao H Giang, Tr 88
[8] L? ny ???c th?c hi?n b?ng cch ??t qu? tr?ng trn mp ch?u n??c, thy mo g?i va r?i dng l?nh bi g vo thnh ch?u, gia ch? khum hai tay ci ng??i h?ng d??i mp ch?u ?? h?ng qu? tr?ng r?i xu?ng. N?u qu? tr?ng r?i vo pha trong ch?u ngh?a l va khng mu?n v?. c? ba l?n ??u nh? v?y t?c l ??ng ngh?a v?i vi?c ng??i b?nh ?m n?ng v khng c kh? n?ng ch?a kh?i (Tri?u Th? Mai 2016, M?t s? l? gi?i h?n c?a ng??i Ty Nng ? Cao B?ng, Nxb M? Thu?t, tr 70- 71)
[9] ng m?i c? ng?i h??ng vo b?p chnh, mi?ng ??c bi cng, ??i Ti xem chn g, ??u g ?? ?i h?i ???c may m?n, mong cc m lm ch?ng, ph h?. Ni xong c?m ??u g v chn g ln xem, n?u l??i g th?ng, cc ngn chn g ch?m l?i th chuy?n ?i s? may m?n. Xem Nguy?n V?n Th?ng (2016) sdd, tr 87.
[10] Xem L??ng Song Ton ( 2016) Tn ng??ng dn gian ng??i Thi ? Mai chu Ha Bnh, Q2. Nxb V?n ha dn t?c, tr 392
[11] R?t ti?c trong m?t s? n?m g?n ?y do chnh sch xy d?ng lng, nh v?n ha, v ?? tun th? cc quy ??nh v? vi?c tang, vi?c c??i trong l? tang c?a ng??i M??ng ni ring v nhi?u t?c ng??i ni chung ? l??c b? nhi?u cng ?o?n, trong ? ??c bi?t l ?m mo Ki?n (M??ng), mo ln tr?i ( Thi) ??u l nh?ng bi ht vn k? v? l?ch s? t?c ng??i.
[12] Trong nghi l? Khom s?ng lc lan (linh h?n ng??i ch?t c?n d?n cc con chu tr??c lc ?i xa v?nh vi?n). Xem L??ng Song Ton (2016) Tn ng??ng dn gian ng??i Thi huy?n Mai Chu, Ha Bnh, Q2. Nxb V?n ha dn t?c, tr 67.
[13] Xem L??ng Song Ton ( 2016) Tn ng??ng dn gian ng??i Thi ? Mai chu Ha Bnh, Q2. Nxb V?n ha dn t?c, tr 76.
[14] Tri?u Th? Mai (2006) M?t s? l? gi?i h?n c?a ng??i Ty Nng ? Cao B?ng, Nxb M? thu?t, tr 26-60.
[15] Trong l? ?n va tr?, l? g?i va xiu tn xu?ng n??c v?
[16] L? ?n va tr?. Tri?u Th? Mai (2006) M?t s? l? gi?i h?n c?a ng??i Ty Nng ? Cao B?ng, Nxb M? thu?t, tr 48
[17] Xem L??ng Song Ton (2016), Tn ng??ng dn gian ng??i Thi ? Mai chu Ha Bnh, Q2. Nxb V?n ha dn t?c, tr 70.
[18] Trong nghi l? ny th?y mo ??c bi ca g?i va nh?p vo qu? tr?ng, khi qu? tr?ng trong lng bn tay th?y mo t? t? d?ng ??ng ln t?c l va ng??i th? l? ? nh?p vo qu? tr?ng, lc ? th?y mo dng qu?t, qu?t m?nh qu? tr?ng ?? qu? tr?ng l?n d?n xu?ng tay ng??i ng??i v? ng??i th? l?, ng?oi ny ??t qu? tr?ng vo v?t o v m vo lng sau ? qu? tr?ng cng h? g?o l? ???c chuy?n vo ??u gi??ng ng??i th? l?. Xem Tri?u Th? Mai (2006) M?t s? l? gi?i h?n c?a ng??i Ty Nng ? Cao b?ng, Nxb m? thu?t, tr 159.
[19] Trong l? ?n va tr? th?y mo ??t con g c?nh mm g?o, dng ph ch y?m vo chn g, v g mm g?o, khi g b?t ??u mt g?o ?n th trao g cho b n?i em b ?em th? chu?ng ( g va) g ny ch? ?? nui gi?ng ko th?t; trong l? ti?n ??a vong linh th?y to ln tr?i ng??i Ty ? cao b?ng lun c s? d?ng cc con v?t : g, v?t, l?n cn ?ang s?ng ( t? li?u ?i?n d t?i Cao B?ng).
[20] T? li?u ?i?n d th?c ??a t?i nh th?y php shaman L Ch? Sng t?i thn S?ng L ??ng V?n H Giang (2015). Xem Nguy?n Ng?c Mai (2017) Nghi l? ln ??ng: l?ch s? v gi tr?, Nxb H N?i, tr392.
[21] Xem Tri?u Th? Mai (2006) M?t s? l? gi?i h?n c?a ng??i Ty Nng ? Cao B?ng, Nxb M? thu?t, tr 37; l? An thai 7 thng.
Ý kiến bạn đọc
Bạn cần đăng nhập thành viên để có thể bình luận bài viết này
Những tin mới hơn
Những tin cũ hơn
Thư viện hình ảnh
du hoc trung han o New Zealand
k? ni?m ??p ?? nh?ng ngy s?ng ? New Zealand
Báo thể thao và văn hóa phỏng vấn TS Nguyễn Ngọc Mai
Thăm dò ý kiến
Thống kê truy cập
- Đang truy cập5
- Hôm nay563
- Tháng hiện tại16,009
- Tổng lượt truy cập7,536,398