Trang web cá nhân của TS Nguyễn Ngọc Mai - Viện Nghiên cứu Tôn giáo
Chia sẻ tri thức, khai thông trí tuệ
thờ chủ tịch Hồ Chí Minh ở Việt Nam hiện nay
Đây là một trong những cơ sở thờ HCM từng mạnh nhất ở Bắc Việt Nam và cũng có sức lan tỏa ảnh hưởng sâu đậm trong nhiều tầng lớp nhân dân. Đồng thời cũng có nhiều vấn đề cần lý giải.
Bài viết đã được truyển đăng trên tạp chí nghiên cứu tôn giáo số 2 năm 2025. cùng với hai bài viết khác và là bài chuyên luận mở màn đầu tiên cho những nghiên cứu về hiện tượng thờ chủ tích HCM ở Việt Nam.
Bài viết đã được truyển đăng trên tạp chí nghiên cứu tôn giáo số 2 năm 2025. cùng với hai bài viết khác và là bài chuyên luận mở màn đầu tiên cho những nghiên cứu về hiện tượng thờ chủ tích HCM ở Việt Nam.
Tóm tắt:
Trong hai mươi năm gần đây hiện tượng tôn giáo mới (TGM) nổi lên khá rõ rệt ở Việt Nam và hoạt động dưới rất nhiều hình thức khác nhau rải đều trên địa bàn cả nước. Về cơ bản các TGM đều nảy sinh và phát triển trên nền tảng tâm lý đa thần, phiếm thần và các tín ngưỡng truyền thống đã có ở Việt Nam như thờ Địa Mẫu/ trên nền tảng thờ nữ thần; Thờ Thần Tài trên nền tảng của thờ ông địa; Hoặc các biến thể của Tin Lành… Trong rất nhiều các hiện tượng TGM đó thì hiện tượng thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh (CT HCM) nổi lên như một hiện tượng tâm linh tôn giáo mới, xuất hiện gần như trên cả nước, đã và đang gây ra khá nhiều tranh cãi về hình thức, bản chất của hiện tượng đặc biệt này. Với các tư liệu thu thập được trong hai năm qua, bài viết này chỉ tập trung vào nhận diện và giải mã một số vấn đề về hình thức, bản chất, tính văn hóa của các sinh hoạt hội đoàn tâm linh HCM.
Dẫn nhập:
Nghiên cứu hiện tượng thờ CT HCM cũng đã được khá nhiều tác giả quan tâm tìm hiều ở những mức độ khác nhau nhưng đa số đều lồng vào với các nghiên cứu chung về hiện tượng TGM ở Việt Nam. Có thể kể các nghiên cứu đã công bố trên các tạp chí như của Nguyễn Quốc Tuấn ( 2012); Vũ Văn Chung (2014), Lê Tâm Đắc (2015); . Đỗ Quang Hưng ( 2016); Nguyễn Phú Lợi ( 2019) ; Hoàng Văn Chung (2022)...Ngoài ra còn có các nghiên cứu ở dạng đề tài cấp Viện như của Mai Thùy Anh, Nguyễn Ngọc Phương; Nguyễn Ngọc Quỳnh (2012); Lê Tâm Đắc, Nguyễn Thị Minh Ngọc ( 2014); Nguyễn Hữu Thảo (2016). Trong tất cả những nghiên cứu đó chỉ duy nhất có của Nguyễn Ngọc Phương, Mai Thùy Anh là tập trung nghiên cứu về thờ cúng HCM với quy mô của một nghiên cứu nhỏ cấp cơ sở và luận văn Thạc sĩ.
Thực tế tại 12 cơ sở điện tư gia khắp Bắc và Bắc Trung Bộ, từ những năm 2022 đến nay, với cách tiếp cận nhân học tôn giáo; tâm lý học, tâm lý bệnh học và áp dụng các phương pháp điều tra xã hội học, phỏng vấn sâu, ứng dụng các thủ pháp câu chuyện cuộc đời (life story); Quan sát tham dự; Phân tích tổng hợp… Nghiên cứu này chỉ tập trung vào những vấn đề mà chúng tôi nhận biết và tổng hợp được qua khảo sát ở khu vực điện thờ tư gia và nhà dân. Bước đầu đưa ra những nhận định khách quan nhất có thể.
1. Các hình thức thờ cúng chủ tịch HCM hiện nay ở Việt Nam
Có thể thấy về hình thức thờ cúng chủ tịch HCM ở Việt Nam hiện nay xuất hiện ở cả ba khu vưc: Nhà nước (khu vực chính thức); làng xã (khu vực bán chính thức) và tại điện tư gia và nhà dân (khu vực chưa chính thức).
* Khu vực chính thức là những khu tưởng niệm như : Khu Di tích Phủ Chủ tịch; Bảo tàng Hồ Chí Minh ; Các khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh trên cả nước: Khu Di tích Kim Liên (Nghệ An): Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Thừa Thiên Huế …), Bến cảng nhà rồng... Các khu lưu niệm này đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ và phát huy di sản văn hóa Hồ Chí Minh, vừa mang giá trị lịch sử sâu sắc vừa đáp ứng nhu cầu tâm linh của người dân Hiện nay. Trên khắp cả nước có hơn 600 địa điểm lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh, bao gồm các khu di tích, đền thờ, bảo tàng, nhà lưu niệm và các công trình tưởng niệm khác, số lượng hàng nghìn lượt khách mỗi năm đến thăm, dâng hương đã cho thấy ý nghĩa và sứ mệnh của các cơ sở này.
* Khu vực bán chính thức bao gồm các không gian thiêng thờ chủ tịch HCM ở trong khuôn viên các cơ sở tôn giáo dân gian như đình, đền, chùa. Tại đây cũng có diễn ra các hoạt động khấn lễ khi các cơ sở tôn giáo dân gian có tổ chức lễ hội, hoặc khi tổ chức các sự kiên liên quan đến cuộc đời và sự nghiệp của vị lãnh tụ . Nếu như các hoạt động tại các cơ sở tôn giáo dân gian chỉ mang tính chất như một nơi tưởng niệm về Bác Hồ, hoặc khi có các đoàn thăm quan di tích và hầu như không có vấn đề gì nổi cộm.
* Khu vực chưa chính thức chính là tại các cơ sở điện thờ tư gia, đặc biệt là nhà riêng. Của các hội viên hội đoàn tâm linh HCM. Khu vực này phát triển rất mạnh trong những năm gần đây. Đây cũng là khu vực chưa được công nhận chính thức và cũng xuất hiện khá nhiều vấn đề nổi cộm gây những tác động xã hội ở cả hai chiều cạnh tích cực và tiêu cực. Các điện thờ dạng này phân bố ở khá nhiều địa bàn trong cả nước nhưng tập trung chủ yếu ở Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ Việt Nam. Đây cũng là khu vực đã và đang gây ra những tranh luận nhiều nhất cả trong giới học thuật cũng như giới quản lý văn hóa, tôn giáo và đặc biệt là tình trạng khá lúng túng của nhiều địa phương trong ứng xử với những hoạt động cộng đồng tại các cơ sở điện tư gia, hoặc các nhà riêng của người dân.
2. Tên gọi, các hình thức sinh hoạt đội đoàn và những biểu hiện của cộng đồng hội viên các hội tu gia thờ CT HCM
Cộng đồng các cá nhân tham gia sinh hoạt với mỗi điện tư gia thờ HCM cụ thể thì tuân thủ theo các nguyên tắc mà chủ điện thờ đó đặt ra và tôn xưng chủ điện là hội trường. Mỗi cơ sở điện thờ tư gia đều gắn với một thủ lĩnh sáng lập như Bà L ( ở Hải Phòng), bà Đ (ở Ứng Hòa); Bà X (ở Hải Dương); Bà Nh (Hải Dương), Bà D ( Nam Định) ; Bà K ( Thanh Hóa); Bà Nh ( Sóc Sơn), Bà VL ( Phú Thọ), Bà V ( Ứng hòa) ông H ( Ba vì), Bà Th ( Hòa Bình) [1], v.v… Những cơ sở này khởi phát bắt đầu từ những người phụ nữ được cho là có khả năng tâm linh, họ có thể nghe thấy những lời nói bên tai hoặc nổi chữ trong đầu bảo phải viết ra thành thơ, phải lập ban/ đền thờ Bác Hồ, phải làm các công việc tâm linh như đi giải yểm bùa nơi này nơi kia, đi bắt ma trừ tà, trị bệnh cứu người….dần dần có người tin và thực hành tu tập khá đông, họ lập thành những đoàn, hội với những cái tên khác nhau gắn với một cơ sở cụ thể như: Đoàn “Tam Thiên Nhất Hội” (Chí Linh, Hải Dương); Đoàn Ngọc Phật HCM (Sóc Sơn, Hà Nội); Câu Lạc bộ Thờ cúng tổ tiên dân tộc (Hậu Lộc,Thanh Hóa); Đoàn “đền ơn đáp nghĩa” ( Hải Hậu, Nam Định); Hoàng Thiên Long (Ứng Hòa, Hà Nội) v.v… Các đoàn hội này có những kỳ sinh hoạt tập thể tại các cơ sở điện thờ tư gia và tự lập nên những “đoàn/ hội đoàn tu gia”. Hội đoàn tu gia với phương châm thờ chủ tịch HCM tại điện thờ của trưởng hội và tại nhà riêng của các hội viên. Với phương châm cải cách lối thờ cũ và lấy các tiêu chí đạo đức HCM để tu tâm sửa tính cho bản thân mỗi người. Nguồn gốc chữ “Hội tu gia” cũng bắt đầu từ đây. Tu gia tức là những cá nhân khi theo các đoàn hội tâm linh HCM thì sẽ thờ Bác tại nhà, tự mình tu tâm sửa tính theo tư tưởng, đạo đức tác phong của CTHCM và làm theo lời Bác dạy ( lời Bác dạy ở đây được các hội trưởng ghi lại thông qua việc nhận linh và ghi chép thành các cuốn tư liệu mang các chủ đề khác nhau và truyền đạt lại cho các hội viên dưới các hình thức như đăng đàn thuyết giảng (Hội Hoàng Thiên Long); In ấn cung cấp cho hội viên, hoặc hội viên tự mình in ấn nhân bản và truyền cho nhau.
Khảo sát tham dự và phỏng vấn sâu với các chủ điện tư gia, các hội viên tham dự với các cơ sở điện tư gia thờ HCM và tham dự các sự kiện của những hội đoàn này tổ chức trong hai năm qua bước đầu cho những kiến giải như sau:
2.1. Về điện thờ:
Có hai dạng thiết kế kiến trúc cơ sở thờ chủ tịch HCM và các lãnh tụ khác:
1) Hình thức cải gia vi tự, tức là dùng một phần diện tích nhà riêng lập thành một không gian thờ tự riêng, những không gian này thường nhỏ, hẹp và khá chật chội chỉ quy mô 1 gian khoảng từ 20 - 40 m2 như cơ sở Phúc Linh Từ (Hải Dương); Đền Hòa Bình (chí Linh- Hải Dương) hoặc cơ sở của Bà L (Hải Phòng); Bà VL (Phú Thọ); Bà K (Thanh Hóa); Ông H (Ba vì), Bà V (Ứng hòa), Bà Th (Hòa Bình).
2) Dạng thứ hai là các nhà thờ được xây dựng thành một kiến trúc có kết cấu tương đối giống kết cấu kiến trúc đình, đền truyền thống của người Việt (đền Thiên phúc – Hải Hậu – Nam Định); Đền thờ Ngọc Phật HCM ở Sóc Sơn/ HN; Điện Hoàng Thiên Long (Ứng Hòa - Hà Nội); Đền THờ HCM và các lãnh tụ ( Nam Tân/ Quảng Tân. Nam Sách/ Hải Dương); Đại từ Đường ( Hòa Bình). Trong số tất cả những cơ sở điện thờ tư gia này có nơi thì đặt tên riêng cho điện thờ, có nơi không có tên riêng.
Trang trí, bài trí trong các điện thờ HCM giữa các cơ sở cũng không giống nhau. Có cơ sở thờ Bác Hồ ở gian giữa và hai cận vệ là thư ký Vũ Kỳ và Tạ Đình Đề ở hai bên (cơ sở Sóc Sơn - HN). Có nơi lại thờ Bác Hồ, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và những người thân trong gia đình của Hồ Chủ Tịch (cơ sở Phúc Linh từ / Chí Linh - Hải Dương); Có nơi lại thờ Mẫu Địa và HCM (cơ sở của Bà K / Thanh Hóa) hoặc cơ sở Đại từ Đường (của bà Th ở Hòa Bình). Có nơi lại thờ HCM và các nguyên thủ quốc gia như: Phạm Văn Đồng, Tôn Đức Thắng, Lê Đức Thọ, Lê Duẩn (cơ sở của chị em bà Nh (Nam Sách/ HD). Có nơi lại thờ rất nhiều người gồm cả HCM, các danh nhân văn hóa, lịch sử, anh hùng liệt sĩ (cơ sở đền Thiên Phúc thờ HCM và 116 pho tượng khác gồm cả tượng vua Hùng, Trần Quốc Tuấn, Trần Nhân Tông; Mẫu Liễu Hạnh, liệt sĩ Võ Thị Sáu, mười cô Gái đồng Lộc và rất nhiều các nhân vật khác…)[2]. Có cơ sở chỉ thờ HCM, Võ Nguyên Giáp ( cơ sở Hoàng Thiên Long - Ứng Hòa và cơ sở của Bà VL / Phú Thọ). Có cơ sở thờ cả HCM, Võ Nguyên Giáp, Bộ ba Trúc Lâm Yên Tử, Thổ Thần, Gia tiên và Liệt sĩ ( cơ sở Đền Hòa Bình Chí Linh – Hải Dương).
Phong cách bài trí trên thượng điện của không gian thờ cúng ở các điện tư gia cũng rất khác nhau. Có nơi bày ảnh, nơi bày tượng, nơi có cả ảnh cả tượng. Các tượng thờ có kích thước không giống nhau và tỷ lệ khoảng 40 – 60 cm ở cả tư thế ngồi, đứng, có nhân vật chỉ có ngai. Nhưng có lẽ choáng ngợp và đồ sộ nhất là cơ sở Thiên Phúc Từ ở Nam Định gồm 117 pho tượng Đồng dát vàng trên thượng điện, cách bài trí tượng thờ ở điện này không theo một trật tự logic nào ( tức là cũng không theo niên đại của người được thờ hay theo công trạng, triều đại. Ví dụ Vua Hùng lại đặt ở bậc dưới, HCM đặt trên cao nhất; Trần Quốc Tuấn đặt cạnh tường…), sau đó là rất nhiều các tượng danh nhân khác vừa là những nhân vật có thật, vừa có cả những nhân vật huyền thoại. Có thể thấy trong tất cả các cơ sở điện tư gia có thờ HCM thì trang trọng và đơn giản nhất có lẽ là Thượng điện của cơ sở Hoàng Thiên Long (Ứng Hòa). Điều này cho thấy đối với tất cả các điện tư gia có thờ HCM thì trong tâm thức, tư tưởng và thái độ ứng xử của các chủ thể thì chủ tịch HCM được coi là quan trọng nhất, là chủ vị của điện thờ ( xem ảnh)
2.2. Về chủ điện
Mặc dù chưa có quá nhiều cuộc làm việc lâu dài với các chủ điện tư gia có thờ HCM nhưng qua vài ba lần tiếp xúc, phòng vấn sâu thông qua các câu chuyện cuộc đời và quan sát các giao tiếp ứng xử cũng như cách điều hành toàn bộ cơ sở và các hoạt động tại bản điện, bước đầu có một số nhận xét rút ra về đặc điểm nhân cách các chủ điện tư gia có thờ HCM như sau.
- Đại đa số họ đều là nữ giới đều ở khoảng tuổi từ 50 – 75 và đều đã thờ HCM khoảng từ 20 – 30 năm nay. Hầu hết họ đều là những phụ nữ có xuất thân nông dân, hoặc buôn bán nhỏ. Đa số cuộc đời họ đều gặp khá nhiều éo le trắc trở trong đời tư, có người thì chồng chết khi mới lấy nhau, đi bước nữa lại bị chồng đánh đập chửi bới rất khổ sở đến mức bị điên loạn. Có người gia cảnh từng vô cùng nghèo khổ bữa đói bữa no đã từng ốm thập tử nhất sinh; Có người từng bị lòa cả hai mắt không nhìn thấy gì; có người từng là Thanh Đồng và đã tham gia các bản hội lên đồng hầu bóng nhưng đã cải bỏ để theo về tâm linh HCM, có người ban đầu chỉ thờ Mẫu Địa, nhưng sau quá trình giao lưu với nhiều chủ điện thờ khác cũng rước ảnh/ tượng Bác về thờ ( điện nhà mà K/ Thanh Hóa); điện nhà bà Th (Hòa Bình).
- Hầu hết những phụ nữ này đều có trình độ học vấn không cao, đa số chỉ trình độ tiểu học, cá biệt có người hết cấp ba… nhưng chứng kiến hiện tại cho thấy họ là những phụ nữ rất có tài ăn nói, họ có thể nói trước đám đông trôi chảy, mang tính thuyết phục cao, lập luận khá sắc sảo và đặc biệt họ đều có tài nói thơ, nói trôi chảy và có thể nói thơ hàng tiếng đồng hồ. Tất cả những thơ, văn vần họ nói, hay viết ra đều được cho là do nhận linh bề trên mà chép ra. Bề trên đó là những ai?, theo chia sẻ được biết đó là Cha trời, Mẹ đất, Bác Hồ và các thần thiêng sông núi chứ không nhất định là một ai. Được biết trong mỗi lần giáng linh nhận thơ như thế thường vào ban đêm và có nhiều hồn linh cùng giáng. Bản thân họ chỉ là người nhận linh và thông ngôn lại bằng cách viết ra những lời linh giáng. Đó là lý do các chủ điện cho rằng bản thân họ chỉ là “giao liên” của Bác.
- Một đặc điểm quan trọng khác ở các nữ chủ điện tư gia này là họ là những nhân cách khá nhạy cảm, dễ xúc động. Thể hiện ở chỗ trong quá trình trao đổi, phỏng vấn sâu họ gần như không kìm được cảm xúc, những thể hiện của đau khổ, phẫn uất, bi ai, vui vẻ đều thể hiện rất nhanh và rõ, đặc biệt là khi nói về cuộc đời tư gần như đều rất xúc động. Một số chủ điện tư gia được cho rằng có khả năng nhận linh bề trên để viết được chữ Thiên và dùng chữ Thiên để làm sớ lệnh bắt tà trừ ma, trục xuất các ma ngoại quốc về nước, giải yểm bùa…[3]
- Tuy không phải tất cả nhưng hầu hết các điện tư gia có thờ HCM đều liên quan đến chữa bệnh. Khi tìm hiểu về khía cạnh này chúng tôi nhận thấy có nơi thì bản thân chủ điện có khả năng chữa bệnh bằng các hình thức khác nhau như đặt tay lên đỉnh đầu bệnh nhân và đọc kinh dâng bác, xin Bác Hồ truyền cho năng lượng để chữa cho người bệnh (trường hợp này có những điểm giống như chữa bệnh bằng Nhân điện) các bệnh nhân ở dạng chữa này thường có các bệnh liên quan đến hệ thần kinh như đau đầu, trầm cảm, rối loạn cảm xúc, điên loạn, đa nhân cách…); Có nơi chủ điện hướng dẫn người bệnh thực hiện các bài thuốc dân gian. Có nơi chủ điện không hề tuyên bố chữa bệnh mà chỉ là các hội viên chỉ đến nghe chủ điện thuyết giảng và về làm theo các hướng dẫn tu tập trong kinh sách mà khỏi bệnh. (Trong quá trình khảo sát thực tế, tổ chức nhiều tọa đàm ở các nơi[4] cho đến nay chúng tôi có danh sách khá nhiều các nhân nhứng về những trường hợp được chữa bệnh và đã khỏi bệnh này). Các bệnh nhân đến đây chữa thường là những bệnh liên quan đến thần kinh ( điên loạn, trầm cảm, đau nhức cơ thể ….). Cách chữa bệnh thường là dâng hương hoa cúng Bác trên ban thờ sau đó chủ điện kêu xin Bác chữa cho người bệnh bằng cách truyền năng lượng qua tay của chủ điện đặt tay lên đỉnh đầu bệnh nhân và lẩm nhẩm đọc kinh văn xin Bác chữa cho người bệnh; Một số thông tin khác cũng cho biết họ có cả dùng thuốc Nam để chữa cho bệnh nhân. Vì thế các hội viên đều là những bệnh nhân mang ơn mà theo về cơ sở thờ cúng Bác. Về cách chữa bệnh này chúng tôi sẽ luận giải kỹ hơn về phương pháp và công năng ở một chuyên đề khác.
2.3. Các sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh HCM
Nền nếp sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh HCM ở các điện tư gia hiện nay thể hiện trên ba khía cạnh
- Sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh theo định kỳ tại các điện thờ tư gia:
Sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh dạng này là những cuộc tổ chức sinh hoạt theo tập thể tại các cơ sở điện tư gia để dâng hương, dâng lễ cúng Bác Hồ và các linh hồn thần thánh cùng các liệt sĩ; Nghe chủ điện/ hội trưởng giảng giải về kinh văn mà chủ điện nhận được từ linh bề trên[5]. Hoặc tổ chức báo công dâng Bác của hội viên là đại diện các nhóm hội viên (nhóm phụ nữ, nhóm thanh niên, nhóm học sinh…) và tổ chức các diễn xướng văn hóa văn nghệ nhằm tái hiện lại lịch sử dân tộc VN và truyền đạt cho các học viên nhận thức về lịch sử dân tộc từ thủa các vua Hùng lập nước đến nay[6]. Hoặc có hình thức khác nữa là chọn một nhà riêng của hội viên nào đó vào các dịp hiếu, lễ để trợ giúp nhau thực hiện các hoạt động tâm linh như đọc kinh, rước cờ, tiễn đưa linh hồn người quá cố trong tang ma.
Các ngày lễ trong năm mà các chủ điện thường tổ chức sinh hoạt tập thể tại điện thờ là các dịp mùng 3 / 3 âm lịch (là ngày giỗ Mẫu Liễu) và 10 tháng ba âm lịch ( giỗ tổ Vua Hùng) ; 19/5 dương lịch (ngày sinh nhật Bác); 27 tháng 5 âm lịch (ngày giỗ Bác Hồ); Ngày 27 / 7 dương lịch (ngày thương binh liệt sĩ); Ngày 2/9 dương lịch (ngày quốc khánh); Ngày 2 tháng 12 dương lịch (ngày thành lập quân đội nhân dân Việt Nam). Trong các cuộc sinh hoạt định kỳ này thì thường các dịp giỗ Bác (mùng 2/ 9 dương lịch) là các dịp lễ lớn nhất. Trong những dịp này các hội viên thường tập hợp về điện thờ HCM và các lãnh tụ để sinh hoạt tập thể như: Dâng hương, đọc kinh văn dâng bác và các thần thiêng sông núi, tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, ca hát và ăn uống vui vẻ. Một điều nhận thấy rõ nhất là trong những dịp này các hội viên nữ đều diện những bộ áo dài đẹp nhất vừa để tham gia các hoạt động văn nghệ vừa là dịp được trưng diện và tạm quên đi những khó nhọc lam lũ đời thường.
Cá biệt ở một số điện thờ tu gia các chủ điện cũng cho biết họ nhận linh bề trên báo phải đi giải yểm huyệt đạo một số nơi có trấn yểm của người phương Bắc. Phương thức giải yểm ở các chủ điện khác nhau thì cũng khác nhau. Ví dụ có chủ điện tự lấy tay mình ấn vào sau lưng các pho tượng thờ Khổng Tử; Đem dấu thiêng của điện đóng vào giấy và vo lại thành viên chôn xuống những vị trí nhất định của nơi được cho là có huyệt đạo của nước VN mà người Phương Bắc trước kia đã trấn yểm; Hoặc có chủ điện lại lập những kỳ lễ làm sớ tấu, trên sớ có viết các lệnh/ chữ thiên để giải yểm cho các vong hồn người phương Bắc được siêu thoát về cố quốc. Tất cả các hoạt động này khi được hỏi các chủ điện đều cho rằng họ nhận được linh bề trên và linh Bác Hồ báo và chỉ dẫn cách làm[7]. Đây cũng là hiện tượng khá phổ biến trong dân gian mà chúng tôi đã từng có dịp nghiên cứu, theo dõi hoạt động của các thầy Cúng, thầy Đồng, ông Thống, Pháp sư (vùng Bắc Ninh, Hưng Yên, Tây Nam Bộ… ) thường hay làm để chữa bệnh cho những người bị điên loạn (được cho là do ma Tàu ám)[8]. Những hoạt động này hiện nay cũng xuất hiện ở cả những chủ điện có thờ tâm linh HCM như điện Thiên Phúc Từ (Hải Dương); Đền Hòa Bình (Hải Dương). Một số nơi khác (theo các hội viên từng trải nghiệm tại đây cho biết) cũng có những hoạt động bắt tà, giải yểm cho người bệnh được cho là bị ma ám nhưng tính chất khá tiêu cực, thậm chí bệnh hoạn như cơ sở Thiên Cung ở Đắc Lắc[9].
- Sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh hàng ngày: sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh HCM hàng ngày diễn ra ở các gia đình hội viên thường là vào buổi sáng, tối. Các thành viên trong gia đình (thường là chủ gia đình, người chủ trì các hoạt động tâm linh tôn giáo của gia đình) thắp hương trên ban thờ Bác và dâng kinh (đọc một số bài trong tài liệu mà chủ điện tư gia phát cho mang về nhà. Hình thức này chủ yếu ở các gia đình hội viên thuộc hội đoàn tâm linh Hoàng Thiên Long). Mỗi hội đoàn tu gia đều có một hay nhiều cuốn tài liệu (được gọi là kinh sách/ thiên) riêng. Các kinh này có các nội dung khác nhau dành cho đọc hàng ngày, đọc khi có lễ giỗ hay lễ tết và cả những lễ nghi ma chay…Các “Kinh sách ” dạng này đều là những tài liệu do chủ điện viết ra (khi nhận được linh báo dưới dạng có nghe thấy tiếng nói bên tai, ý tưởng về câu chữ diễn ra lần lượt trong đầu). Các tài liệu này đều tồn tại dưới dạng thơ/ văn vần để tuyên truyền về Đạo Bác với những tiêu đề rất hoành tráng như: “Giao phả đạo trời”, “Luật Đạo Trời”, “Quốc Ấn Việt Nam”; “Lời Hồn Nước”; “Kinh Pháp Hoa”; “Làm theo tâm linh Bác Hồ từ đây cứu nước”; Kinh thiên đại pháp.v.v... Đối với các hội viên thì những kinh sách này rất quan trọng với họ. Nó không chỉ giúp họ hiểu về Thầy của họ, hiểu về đường tâm linh HCM mà còn là những dạy răn về đường ăn nhẽ ở để tu tâm dưỡng tính, học và làm việc theo tấm gương đạo đức HCM. Riêng hội đoàn Hoàng Thiên Long những cuốn kinh này được tập hợp, chắt lọc lại trong một cuốn sách đỏ “ Kinh Thiên Đại Pháp Đoàn tràng tu gia” lưu hành phổ biến trong nội bộ hội đoàn và được các gia chủ đặt trang trọng trên ban thờ trong gia đình. Về nội dung của các kinh sách này có sự giao lưu học hỏi giữa các chủ điện thờ CT HCM hay không, ý nghĩa, nội dung của các tài liệu này như thế nào, có những nội dung gì về tâm linh, tôn giáo, văn hóa, lịch sử và có hay không những nội dung mang tính dự báo, dự cảm về thiên – địa – nhân hay không tôi sẽ trình bày ở môt chuyên đề khác kỹ lưỡng hơn.
Ở khía cạnh khác các sinh hoạt của các hội đoàn cũng tồn tại ở dạng nhiều hội viên trong cùng một khu vực địa lý cũng tổ chức sinh hoạt tại nhà một hội viên của nhóm để đàm đạo bình luận giải thích cho nhau các nội dung của kinh sách để mọi người hiểu đúng và làm theo. Theo khảo sát của chúng tôi trong hai năm qua thì các hội viên Hội đoàn Hoàng Thiên Long cho dù điện Hoàng Thiên Long đã đóng cửa không tiếp nhân dân từ năm 2015 và rất nhiều các hội viên chưa từng được gặp Thầy hội trưởng bao giờ nhưng họ vẫn tìm và tự sao in kinh sách của hội đoàn này để đọc và học theo. Đây là một trong những điểm khá đặc biệt về niềm tin tâm linh hướng về chủ tịch HCM và cho thấy kinh sách cũng như lề lối hướng dẫn hội viên tu tại gia của Hoàng Thiên Long và các cơ sở khác rất cần được nghiên cứu đánh giá nghiêm túc, kỹ lưỡng và khách quan hơn [10]. Theo nghiên cứu sơ bộ một số nội dung của các tài liệu này bản thân tôi nhận thấy cũng có nhiều điểm tích cực. Cụ thể như răn dạy các cá nhân tư dưỡng đạo đức “ Tu đâu bằng chốn tu nhà/ thứ nhất lương thiện thật thà Phật ban”[11] hay “ Cái thiện cần mở rộng nhân/ Cái ác ôm lấy – cực thân một mình/ Mà còn cực cả gia đình…”[12]
* Cải cách lối thờ tại nhà của các gia đình hội viên hội tu gia
Cải cách lối thờ cúng tại gia đình là điều dễ nhận thấy nhất ở các nội dung tuyên truyền mà hội đoàn tràng tu gia thuộc Hoàng Thiên Long và nhiều cơ sở thờ HCM khác ở Bắc VN hiện đã và đang áp dụng trong các gia đình hội viên hội tu gia theo tâm linh HCM. Theo quan điểm của Hoàng Thiên Long thì đoàn kết là tiêu chí đầu tiên trong tư tưởng đạo đức của Bác Hồ, vì vậy các hội viên tu gia Hoàng Thiên Long khi đã theo về đường lối này đều nhất nhất thay đổi cách thờ cúng trong nhà như trên bàn thờ tại gia chỉ sử dụng duy nhất 01 bát hương công đồng có chữ “Đại lộc gia”. Trên cao và chính giữa có ảnh Bác hai bên có biểu tượng cờ Đảng và cờ Tổ quốc. Phía dưới có ảnh đại tướng Võ Nguyễn Giáp và hai bên trái phải là di ảnh của tổ tiên nội – ngoại của gia đình. Trên ban thờ thường có hai lọ hoa tươi và hai lọ cắm cây Vạn Niên Thanh luôn xanh tốt, các lễ vật chỉ là hoa quả tươi, và ba chén nước trắng, tuyệt đối không dùng hoa quả giả, hai bên ban thờ thường có thêm đôi câu đối (xem Ảnh)
Ban thờ Bác Hồ và gia tiên nội ngoại tại nhà riêng của các hội viên hội tu gia Hoàng Thiên Long.
Theo nghiên cứu của Mai Thùy Anh thì riêng nhóm tu gia thuộc hội đoàn đền Hòa Bình ( chí Linh – Hải Dương) lại có ba bát hương trên ban thờ. Về điểm này chúng tôi sẽ có khảo sát thêm và đối chứng.
Bên cạnh đó các hội viên tu gia theo tâm linh HCM (nhóm Hoàng Thiên Long) hiện nay đã có nhiều thay đổi trong lễ thức cúng kiếng như không làm cơm cỗ mặn để cúng gia tiên, không đốt vàng mã, không bói toán lên đồng xóc thẻ, không mượn thầy bà đến cúng quải trong nhà khi có tang ma, lễ kị, không xem ngày giờ. Các lễ thức liên quan đến các hoạt động tâm linh tôn giáo trong gia đình đơn giản tiết kiệm chỉ cúng bằng hoa, quả và nước trắng. Đặc biệt trong tang lễ cũng giản tiện rất nhiều (không cúng 49 ngày bằng cơm canh mà chỉ mời người đã khuất khi gia đình có bữa, linh vị của người mất sau tang lễ được nhập luôn lên bát hương công đồng chung và chỉ để ảnh thờ.Trong tang lễ không làm cỗ linh đình mời mọc hàng xóm, không cúng 49 ngày, chỉ sau khi liệm là có các hội viên hội tu gia cùng địa phương đến trợ giúp và đọc kinh phục hồn cũng như dâng cờ đưa linh về thế giới bên kia. Giỗ tết cũng chỉ cúng chay bằng hoa tươi, quả tươi và nước trắng. Các hội viên các cơ sở khác thuộc các đoàn hội khác có chịu ảnh hưởng phương thức sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình như của các hội viên Hoàng Thiên Long hay không chúng tôi sẽ có những so sánh, công bố sau.
2.4. Số lượng các đoàn Tu gia và hội viên tin theo các điện tư gia thờ HCM
Qua khảo sát các cơ sở có điện tư gia thờ HCM cho biết có những cơ sở hội viên đã lên tới hàng nghìn người (đền Hòa Bình – Hải Dương), ba bốn trăm người (cơ sở Sóc Sơn, Hà Nội) hoặc từ 50 – 100 hội viên ở cơ sở Phúc Linh Từ (Chí Linh, Hải Dương) và khoảng hơn 10.000 hội viên của Hoàng Thiên Long; vài ba trăm hội viên của cơ sở Thiên phúc ( Nam Định). Cơ sở Thanh Hóa khoảng trên 200 hội viên. Các cơ sở khác như điện của bà V ( Ứng Hòa) theo quan sát chỉ khoảng vài chục hội viên; cơ sở của bà Th ( Hòa Bình) chưa có con số cụ thể[13]. Ở Phía Nam chúng tôi chưa có dịp khảo sát, nhưng theo thông tin mà các hội viên trong đó cũng cấp thì 9 tỉnh phía Nam cũng có khoảng vài ba trăm hội viên[14]. Tham dự một số hoạt động khóa lễ do các hội đoàn này từng tổ chức ở đền thờ Kinh Dương Vương (tháng 7/2022) đã chứng kiến hàng nghìn người tham gia với sự hội tụ của 53 đoàn trên cả nước. Sự kiện các đoàn hội tổ chức viếng Bác ngày 5/9/2023 ở khu K9 tới hơn 500 người tham gia với tổng số 14 đoàn tham gia. Điều đó cho thấy có một thực thể đoàn hội mang tính tôn giáo gắn với thờ cúng Hồ Chủ Tịch đang tồn tại và phát triển khá mạnh mẽ khắp trên cả nước.
3. Một số nhận xét bước đầu về các cơ sở tu gia có thờ HCM
Cuộc đời của chủ tịch HCM và công lao tìm đường cứu nước của HCM đã có rất nhiều tài liệu, sách báo ghi chép và truyên truyền ở VN. Tác phong, tư tưởng và đạo đức HCM đã được rất nhiều văn chương ca ngợi, và trở thành nhân cách mẫu mực để toàn Đảng toàn dân noi theo. Phong trào học tập và làm theo tư tưởng. đạo đức HCM đã được phổ biến sâu rộng trong toàn Đảng, toàn dân và toàn bộ khối chính quyền từ TW- Địa phương. Vì thế có thể nói hình tượng về HCM là hình tượng đẹp đẽ, thân thương và đáng kính nhất cho đến nay trong lòng người dân Việt Nam. Thờ cúng HCM tại tư gia có ở VN từ ngay sau những ngày Bác mất 2/9/1969. Cho đến hiện nay vẫn còn rất nhiều các công trình tượng niệm chủ tịch HCM ở quê nhà, ở các đền chùa khu vực công, ngay giữa Thủ đô vẫn có ngôi nhà nơi Bác ở và ban thờ để các lãnh đạo Đảng và nhà nước đến thăm, thắp hương tưởng niệm HCM trong những dịp trọng đại ( mới đây nhất khi chủ tịch nước Lương Cường nhậm chức cũng đến thăm và thắp hương kính Bác). Có thể nói ở khía cạnh đạo đức, Bác là biểu tượng về tình yêu thương, đoàn kết và ý chí của dân tộc.
Phong cách phối thờ chủ tịch HCM và các nguyên thủ quốc gia, các anh hùng dân tộc và anh hùng liệt sĩ, danh nhân văn hóa… tại các điện thờ tư gia như đã trình bày ở trên cho thấy cũng là dạng thần điện đa thần giống như các thần điện ở các tôn giáo dân gian truyền thống tại các đình/ đền / phủ đã từng tồn tại trong niềm tin tôn giáo và sự kính ngưỡng của nhân dân, được nhà nước các giai đoạn đều thừa nhận trong suốt chặng đường từ khi lập nước đến nay. Điều này cho thấy về bản chất các điện tư gia có thờ HCM và các nguyên thủ quốc gia hiện nay cũng chỉ là sự tiếp nối của truyền thống thờ người có công với nước. Việc ấp cho, hoặc dán nhãn cho loại hình này là loại hình “ Hiện tượng tôn giáo mới” là không thỏa đáng. Bởi xét về bản chất việc thờ người có công với nước với dân và lập ban thờ kính ngưỡng những anh linh anh hùng dân tộc thì đây không phải là hiện tượng TGM mà chỉ là tiếp tục dòng chảy của văn hóa tâm linh VN và đạo lý dân tộc này là uống nước nhớ nguồn. Khắc ghi công ơn các anh hùng dân tộc và nhắc nhở cháu con về những tiền nhân có công dựng nước, giữ nước và cứu nước cũng là thế ứng xử truyền thống của dân tộc VN từ ngàn đời nay. Vì thế việc treo di ảnh Bác đã có ngay từ những năm 1969 sau khi Bác mất ở rất nhiều gia đình phía Bắc. Riêng khu vực phía Nam nhiều tài liệu cho biết đồng bào cũng lập ban thờ Bác Hồ tại tư gia từ ngày đó. Vì vậy việc thờ Bác Hồ, sau này là Đại tướng Võ Nguyên Giáp, thậm chí hiện nay đã có nơi thờ cả TBT Nguyễn Phú Trọng và các liệt sĩ đã hy sinh trong hai cuộc chiến là tất yếu theo quy luật và tiếp nối dòng chảy thờ cúng người có công với dân với nước của văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam nên không thể gọi là TGM.
Cái mới ở đây nếu có không phải là việc thờ cúng HCM về hình thức hay bản chất mà là việc thờ người có công với dân với nước không phụ thuộc vào người đó là thuộc các triều đại phong kiến xưa, là vua, quan, nhà nho, danh tướng, nhà văn hóa hay là Đảng viên Đảng Cộng Sản nay. Bởi với người dân thì xu hướng chính trị hay đảng phái không phải là tiêu chí để kính thờ mà là công lao, nhân cách người đó đối với dân tộc. Cái mới ở đây nếu có là những sáng tạo khác lạ và “tài năng” của các chủ điện tư gia có thờ HCM. Những sáng tạo đó là họ tự có khả năng tâm linh/ hoặc được cho là có khả năng tâm linh để cảm nhiễm, nhận được những năng lượng từ các linh chủ được thờ (thần/ thánh/ liệt sĩ/ HCM) để thực hiện sứ mệnh. Về điểm này đều khá phổ biến ở các thủ lĩnh của tôn giáo dân gian xưa và nay.
Việc tự mình sáng tạo “Kinh văn” nhằm răn dạy, giáo dưỡng, khuyến khích, thậm chí gây tác động để các hội viên tự nguyện tham gia sinh hoạt hội đoàn, tự nguyện tu tâm dưỡng tính thay đổi lối sống theo những tiêu chí mà chủ điện cho là đúng (hoặc linh giáng hướng dẫn qua kinh văn). Về khía cạnh này cũng không có điểm gì là mới nếu so sánh với quá trình hình thành và phát triển của các loại hình tôn giáo nội sinh ở VN và thế giới. Chỉ gần đây nhất khi nhà nước công nhận Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa hay Cao Đài, Hòa Hảo thì những loại hình này khi chúng tôi nghiên cứu trong quá trình hình thành của nó cũng “sản xuất” khá nhiều “kinh sách”[15]. Các dạng như Sấm truyền, thơ, văn vần cũng được phổ biến từ thời đó[16]. Vấn đề ở đây chỉ là các kinh sách đó vừa có cái tích cực vừa tồn tại cái tiêu cực. Tốt ở chỗ nếu các tài liệu được gọi là “kinh văn” đó có nội dung tốt sẽ tạo ra những hiệu ứng tích cực để các cá nhân tin theo mà tu dưỡng đạo đức theo tấm gương chủ tịch HCM, nhưng nếu không tốt sẽ dẫn đến những hậu quả tai hại khó lường như hiểu sai lệch về các loại hình TGTG khác, hình thành tinh thần dân tộc cực đoan…[17].
Tự mình các chủ điện cũng thực hành chữa các bệnh âm, bệnh thực thể cho nhiều tầng lớp hội viên tại các điện thờ tư gia có thờ HCM là một hoạt động thường xuyên và cũng có những hiệu quả nhất định, từ đó tạo ra hiệu ứng tin theo ngày một đông trong tầng lớp nhân dân do cơ chế tin đồn và sự bế tắc của các cá nhân có những hoàn cảnh éo le không biết trông cậy vào đâu. Về phương diện này chúng tôi cho rằng mối quan hệ giữa tôn giáo – chữa bệnh không phải là mới. Lịch sử Ki tô giáo, Phật giáo, Bửu Sơn Kỳ Hương, Cao Đài Hòa Hảo…ở VN đều liên quan và hàm chứa quá trình phát triển Đạo đi liền chữa bệnh. Chữa bệnh bằng tâm linh hay các phương thuốc (dân gian, Nam, Bắc) có công đoạn nhuốm màu tâm linh là một liệu pháp phố biến của các tôn giáo dân gian và đã có những hiệu quả nhất định. Khi nghiên cứu về Lên Đồng hầu bóng ở VN tôi đã công bố chuyên luận này[18]. Qua khảo sát cho thấy hiệu quả chữa bệnh của các chủ điện tư gia có thờ HCM là có thật[19]. Vấn đề ở đây chỉ là nếu có sự nhận thức lệch chuẩn của cả chủ điện và bệnh nhân khi tin theo các phương pháp chữa bệnh cực đoan, thậm chí bệnh hoạn[20] của một số chủ điện sẽ dẫn đến những thái độ khước từ chữa bệnh bằng tây y mà bệnh không khỏi và người bệnh cũng bị mất mát về thời gian và tài chính và sức khỏe là thực tế đã diễn ra với một số người.
Một điểm đặc biệt tiến bộ của các loại hình thờ CT HCM và là cái mới thể hiện ở chỗ một số chủ điện tư gia có thờ CT HCM đã giương cao tấm gương đạo đức của HCM và dám tấn công vào các lề thói cũ trong sinh hoạt tâm linh tôn giáo không còn phù hợp trong đời sống xã hội hiện đại như: Hoàng Thiên Long đã khởi xướng phương châm nói không với các hoạt động như thực hành nghi lễ lên đồng phù phiếm tốn kém, bói toán, đốt vàng mã, xem ngày giờ, cúng quải độ âm độ dương mà các thấy bói, thầy đồng và thậm chí cả các chức sắc tu hành đã và đang hoành hành trong suốt nhiều chục năm qua ở VN. Ở khía cạnh này tôi đánh giá đây là một thành công hữu hiệu và mang tính tích cực của các điện thờ HCM. Khảo sát tham dự và phỏng vấn sâu của tôi với một số cơ sở tu gia của Hoàng Thiên Long, cơ sở Thờ HCM ở Sóc Sơn tiếp xúc hơn 1000 hội viên hội tu gia Hoàng Thiên Long cho biết các hội viên sau khi theo Hoàng Thiên Long họ hoàn toàn chấm dứt việc đi xem bói toán, mượn thầy bà cúng quải độ âm độ dương và chấm dứt hoàn toàn việc đốt vàng mã trong lễ nghi mang tính tôn giáo tại gia đình[21].
Cuối cùng và khá nhạy cảm đó là đa số các chủ điện tư gia có thờ HCM đều đã từng bị các cơ quan chức năng đến “thăm hỏi” gây áp lực trên nhiều phương diện, thậm chí cả việc xướng tên gọi là “tà đạo”, “ Đạo lạ”… trên các phương tiện truyền thông địa phương, nên ở khía cạnh này gia đình, con cái, họ hàng của các chủ điện tư gia đều bị tổn thương sâu sắc. Đây là một điểm hết sức đáng tiếc trong công tác tôn giáo ở các địa phương. Cách quản lý cực đoan và trình độ cán bộ quản lý còn hạn chế dẫn đến một số địa phương có những thái độ ứng xử khá cực đoan với các chủ điện tư gia có thờ HCM đẩy đến tình trạng có những phát ngôn hay mâu tuẫn với chính quyền địa phương.
Qua khảo sát các cơ sở tu gia ở Bắc và Bắc Trung bộ VN từ năm 2022 đến nay cho thấy các hội trưởng các hội đoàn tu gia ở phía Bắc thời gian đầu có giao lưu và gặp gỡ nhau. Nhưng về sau tự tách ra lập thành các hội đoàn riêng biệt. Các chủ cơ sở riêng cũng cố gắng củng cố và tạo ra bản sắc riêng của điện mình, việc giao lưu học hỏi lẫn nhau là có nhưng có lẽ ban đầu nhiều chủ điện đều có tham gia sinh hoạt với điện Hoàng Thiên Long, về sau có phân nhánh mà ra nên ít nhiều có chịu ảnh hưởng từ lối thờ, lối tu và “kinh sách” từ Hoàng Thiên Long.
Như vậy: Gạt bỏ đi tâm lý kỳ thị, tập trung đi sâu nghiên cứu, tìm hiểu trên nhiều phương diện: lịch sử hình thành, “kinh sách”, nghiên cứu tâm sinh lý các chủ điện và hội viên, cách chữa bệnh và hiệu quả thặng dư từ các sinh hoạt văn hóa văn nghệ tại các điện tư gia thờ HCM chúng tôi nhận thấy các điện tư gia có thờ HCM không phải là hiện tượng TGM mà thực chất cũng là tiếp nối các loại hình tôn giáo dân gian của VN từ trong truyền thống. Quá trình nghiên cứu sâu để phục vụ đề tài cấp bộ do Viện Hàn lâm KHXHVN giao nhiệm vụ, chúng tôi nhận thấy nghiên cứu sâu, khách quan đã cho thấy các điện thờ tư gia có thờ HCM dung chứa nhiều yếu tố tích cực cần được đánh giá đúng. Tất nhiên những biểu hiện tiêu cực cũng cần được làm rõ để tư vấn quản lý cũng như có biện pháp hành chính cụ thể trong các thực hiện cam kết giữa chính quyền địa phương với các chủ điện tư gia. Với tư cách chủ nhiệm đề tài cấp bộ “ Nghiên cứu hiện tượng thờ HCM ở Việt Nam hiện nay” tôi sẽ sẽ tiếp tục công bố những kết quả nghiên cứu mới về loại hình này trên cơ sở cố gắng nhận diện, phân loại và cung cấp các luận cứ khoa học, thực tiễn khách quan nhất để cộng đồng xã hội, các nhà nghiên cứu, nhà quản lý có thêm các căn cứ, dữ liệu để đánh giá đúng về loại hình tôn giáo dân gian thời hiện đại này và có phương thức ứng xử phù hợp.
Chú Thích:
[1] Để đảm bảo về nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp, bài viết chỉ để chữ viết tắt tên của các thủ lĩnh sáng lập đạo tâm linh HCM
2. Chúng tôi có đầy đủ danh sách của 117 pho tượng này. Được biết đây là những nhân vật mà chủ điện trong quá trình ra nam vào bắc đi khắp nơi đến các đền thờ các vùng khác nhau, nơi nào được linh ứng báo phải thờ thế là về làm tượng để thờ, Trong đó có rất nhiều nhân vật khá lạ lẫm.
3. Hiện các loại chữ và ký tự này, chúng tôi sẽ nghiên cứu và công bố ở một chuyên đề khác kỹ hơn.
4. Chúng tôi đã tổ chức được các cuộc toạn đàm ở Thái Bình, Hà Nam, Hải Phòng, Nam Định, Hải Dương, Thanh Hóa và NGhệ An. Mỗi cuộc tòa đàm này các hội viên tu gia tham gia rất đông. Ít nhất là 100 người và nhiều nhất là 354 người.
5. Sinh hoạt dạng này chủ yếu diễn ra ở điện Hoàng Thiên Long trong khoảng thời gian trước 2015.
6. Hình thức này được tổ chức thường niên vào các dịp lễ lớn tại cơ sở thờ NGọc Phật HCM ở Sóc Sơn mà chúng tôi nhiều làn tham dự và quan sát.
7. Liên quan đến những dấu ấn, chữ/ lệnh thiên này tôi sẽ trở lại ở một chuyên đề khác và đi sâu phân tích về ngữ nghĩa khi ccó đủ các căn cứ xác thực.
8. Những trường hợp này chúng tôi sẽ lý giải kỹ hơn ở các chuyên đề khác riêng về hoạt động tâm linh dân gian với những luận giải về công năng, tác dụng y lý của phương thức này.
9.Tư liệu phỏng vấn sâu bà Nguyễn Thị D ( 56 tuổi, Ứng Hòa, HN) cho biết tại cơ sở này thường ra các bài thơ văn úy lạo và khuyên khích các các hội viên mua vàng ( nhẫn, đồng hồ, dây chuyền, tiền….) cúng cho các linh để đánh giặc. nhưng thực chất là chủ điện nắm giữ. Bản thân bà D đã bị mất 01 dây chuyển và mẫy chục triệu cúng cho điện này khi mê muội. Ngoài ra có những đệ tử ruột của chủ điện còn được cho là những hoàng tử con vua tự mình cho rằng có khả năng bắt tà giải yểm chữa bệnh điên bằng cách bảo người bệnh cởi bỏ quần áo để ông ta soi bắt tà chỗ kín của chị em.
10. Chúng tôi sẽ trở lại vấn đề này trong một bài viết khác và sẽ công bố.
11. Kinh thiên đại pháp đoàn tràng tu gia, tr 2
12. Kinh thiên đại pháp đoàn tràng tu gia, tr 80
13. Do chưa tham dự được một đại lễ nào trên đó tổ chức để có thể chứng kiến được số lượng người tham dự và chủ điện cũng không cung cấp thông tin ( mặc dù chúng tôi đã khảo sát 2 lần tại đây).
14. Hiện nay chúng tôi cũn có mọt số tư liệu thông tin về các hội viên phía Nam do các hội viên cung cấp và đã phỏng vấn sâu được 02 hội viên đã từng theo cơ sở Thiên Cung ở Đắc Lắc nhưng hiện nay đã bỏ theo về Hoàng Thiên Long.
15. Xem thêm: Nguyễn Ngọc Mai ( 2020) Các tôn giáo nội sinh Nam Bộ. Nghiên cứu trường hợp Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa và Phật Giáo Hiếu nghĩa Tà Lơn. Đề tài cấp bộ.
16. Xem thêm : Đức Huỳnh Giáo chủ “ Sấm giảng thi văn giáo lý” Ban Phổ thông giáo lý Trung ương Phật giáo Hoà Hảo. ; Nguyễn Văn Hầu “ Nhận thức Phật giáo Hòa Hảo” Nxb Tôn giáo 2017; Dật Sĩ và Nguyễn Văn Hậu (1972), Thất Sơn Mầu Nhiệm, Nxb. Từ Tâm.
17. Tôi sẽ trở lại vấn đề này trong một chuyên đề khác chuyên nghiên cứu về kinh sách.
18. Xem thêm: Nguyễn Ngọc Mai ( 2010) Có hay không tác dụng cứu sinh trong thực hành nghi lễ lên đồng hầu bóng. Tạp chí nghiên cứu Con người số 3.
19. Chúng tôi sẽ công bố các nhân chứng, các trường hợp điển hình và phân tích đánh giá hiệu quả của cách chữa bệnh này ở một chuyên luận khác.
20. Theo tư liệu các hội viên phía Nam cung cấp thì cơ sở Thiên Cung ở Đắc Lắc có nhiều biểu hiện lệch chuẩn, thậm chí quấy rối tình dục khi chữa bệnh, bắt ma tà cho các hội viên.
21. Chúng tôi sẽ công bố các kết quả khảo sát xã hội học liên quan đến những nội dung này
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Mai Thùy Anh (2012), Cơ cấu nhân khẩu xã hội của những người theo tín ngưỡng thờ Hồ Chí Minh, Luận văn Thạc sĩ Xã hội học, Học viện KHXH , Viện Hàn lâm KHXHVN.
4 Vũ Văn Chung (2017), “Nhận diện hiện tượng tôn giáo mới theo quan điểm của một số tác giả Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 11.Trác Tân Bình (Trần Nghĩa Phương dịch, 2007), Lý giải tôn giáo, Nxb. Hà Nội, Hà Nội.
5. Các tư liệu, tài liệu do các chủ điện tư gia có thờ Hồ chí Minh cung cấp với khoảng 100 tài liệu gồm các bài thơ, văn được cho là do Bác Hồ giáng linh và các chủ điện ghi chép lại.
6. Đỗ Quang Hưng (2001), “Hiện tượng tôn giáo mới - mấy vấn đề Lý luận và Thực tiễn”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 5.
7. Đỗ Quang Hưng (2011), “Mối quan hệ giữa tín ngưỡng và hiện tượng tôn giáo mới”, Webside: Ban tôn giáo chính phủ
8. Phạm Văn Khiển (2023), Nghiên cứu về tổ chức, hoạt động một số cơ sở thờ cúng HCM ở Thành phố Hà Nội, đề tài cấp cơ sở, Viện Nghiên cứu Các vấn đề về tôn giáo và tín ngưỡng.
9. Phạm Văn Phóng, Nguyễn Văn Nhụ (2008), “Nhìn nhận về đạo lạ ở nước ta trong những năm gần đây”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 9.
10. Nguyễn Ngọc Quỳnh (2012), Thực trạng đời sống tôn giáo giai đoạn 1990-2010, Đề tài cấp bộ, Viện nghiên cứu Tôn giáo.
11. Trung tâm Nghiên cứu và Bồi dưỡng Nghiệp vụ Công tác Tôn giáo, Ban Tôn giáo Chính phủ (2008), Khảo sát thực trạng tôn giáo mới ở nước ta hiện nay: giải pháp và kiến nghị.
12. Trung tâm Nghiên cứu Tôn giáo, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh (2014), Chủ nghĩa hậu hiện đại và phong trào tôn giáo mới ở Việt Nam và thế giới, Nxb. Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.
13. Nguyễn Quốc Tuấn (2011), “Về hiện tượng tôn giáo mới”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 12/2011 và số 1/2012.
14. Ngô Hữu Thảo (2013), Vấn đề đạo lạ trên địa bàn Thủ đô Hà Nội hiện nay – Thực trạng và giải pháp, Uỷ ban Mặt trận tổ quốc Thành phố Hà Nội, Đề tài khoa học cấp Thành Phố.
15. Tư liệu, tài liệu, kết quả điều tra khảo sát (phỏng vấn sâu, quan sát tham dự, làm phiếu XHH) cơ sở tư gia thờ HCM ở Hà Nội, Nam Định, Hải Dương, Thanh Hóa, Hưng Yên của nhóm nghiên cứu.
Trong hai mươi năm gần đây hiện tượng tôn giáo mới (TGM) nổi lên khá rõ rệt ở Việt Nam và hoạt động dưới rất nhiều hình thức khác nhau rải đều trên địa bàn cả nước. Về cơ bản các TGM đều nảy sinh và phát triển trên nền tảng tâm lý đa thần, phiếm thần và các tín ngưỡng truyền thống đã có ở Việt Nam như thờ Địa Mẫu/ trên nền tảng thờ nữ thần; Thờ Thần Tài trên nền tảng của thờ ông địa; Hoặc các biến thể của Tin Lành… Trong rất nhiều các hiện tượng TGM đó thì hiện tượng thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh (CT HCM) nổi lên như một hiện tượng tâm linh tôn giáo mới, xuất hiện gần như trên cả nước, đã và đang gây ra khá nhiều tranh cãi về hình thức, bản chất của hiện tượng đặc biệt này. Với các tư liệu thu thập được trong hai năm qua, bài viết này chỉ tập trung vào nhận diện và giải mã một số vấn đề về hình thức, bản chất, tính văn hóa của các sinh hoạt hội đoàn tâm linh HCM.
Dẫn nhập:
Nghiên cứu hiện tượng thờ CT HCM cũng đã được khá nhiều tác giả quan tâm tìm hiều ở những mức độ khác nhau nhưng đa số đều lồng vào với các nghiên cứu chung về hiện tượng TGM ở Việt Nam. Có thể kể các nghiên cứu đã công bố trên các tạp chí như của Nguyễn Quốc Tuấn ( 2012); Vũ Văn Chung (2014), Lê Tâm Đắc (2015); . Đỗ Quang Hưng ( 2016); Nguyễn Phú Lợi ( 2019) ; Hoàng Văn Chung (2022)...Ngoài ra còn có các nghiên cứu ở dạng đề tài cấp Viện như của Mai Thùy Anh, Nguyễn Ngọc Phương; Nguyễn Ngọc Quỳnh (2012); Lê Tâm Đắc, Nguyễn Thị Minh Ngọc ( 2014); Nguyễn Hữu Thảo (2016). Trong tất cả những nghiên cứu đó chỉ duy nhất có của Nguyễn Ngọc Phương, Mai Thùy Anh là tập trung nghiên cứu về thờ cúng HCM với quy mô của một nghiên cứu nhỏ cấp cơ sở và luận văn Thạc sĩ.
Thực tế tại 12 cơ sở điện tư gia khắp Bắc và Bắc Trung Bộ, từ những năm 2022 đến nay, với cách tiếp cận nhân học tôn giáo; tâm lý học, tâm lý bệnh học và áp dụng các phương pháp điều tra xã hội học, phỏng vấn sâu, ứng dụng các thủ pháp câu chuyện cuộc đời (life story); Quan sát tham dự; Phân tích tổng hợp… Nghiên cứu này chỉ tập trung vào những vấn đề mà chúng tôi nhận biết và tổng hợp được qua khảo sát ở khu vực điện thờ tư gia và nhà dân. Bước đầu đưa ra những nhận định khách quan nhất có thể.
1. Các hình thức thờ cúng chủ tịch HCM hiện nay ở Việt Nam
Có thể thấy về hình thức thờ cúng chủ tịch HCM ở Việt Nam hiện nay xuất hiện ở cả ba khu vưc: Nhà nước (khu vực chính thức); làng xã (khu vực bán chính thức) và tại điện tư gia và nhà dân (khu vực chưa chính thức).
* Khu vực chính thức là những khu tưởng niệm như : Khu Di tích Phủ Chủ tịch; Bảo tàng Hồ Chí Minh ; Các khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh trên cả nước: Khu Di tích Kim Liên (Nghệ An): Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Thừa Thiên Huế …), Bến cảng nhà rồng... Các khu lưu niệm này đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ và phát huy di sản văn hóa Hồ Chí Minh, vừa mang giá trị lịch sử sâu sắc vừa đáp ứng nhu cầu tâm linh của người dân Hiện nay. Trên khắp cả nước có hơn 600 địa điểm lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh, bao gồm các khu di tích, đền thờ, bảo tàng, nhà lưu niệm và các công trình tưởng niệm khác, số lượng hàng nghìn lượt khách mỗi năm đến thăm, dâng hương đã cho thấy ý nghĩa và sứ mệnh của các cơ sở này.
* Khu vực bán chính thức bao gồm các không gian thiêng thờ chủ tịch HCM ở trong khuôn viên các cơ sở tôn giáo dân gian như đình, đền, chùa. Tại đây cũng có diễn ra các hoạt động khấn lễ khi các cơ sở tôn giáo dân gian có tổ chức lễ hội, hoặc khi tổ chức các sự kiên liên quan đến cuộc đời và sự nghiệp của vị lãnh tụ . Nếu như các hoạt động tại các cơ sở tôn giáo dân gian chỉ mang tính chất như một nơi tưởng niệm về Bác Hồ, hoặc khi có các đoàn thăm quan di tích và hầu như không có vấn đề gì nổi cộm.
Ban thờ CTHCM tại đình làng Tây Am (Xã Cao Minh, Vĩnh Bảo, Hải Phòng |
 Nhà tưởng niệm HCM tại phía trước chùa Dương Liễu – Quóc Oai - HN |
* Khu vực chưa chính thức chính là tại các cơ sở điện thờ tư gia, đặc biệt là nhà riêng. Của các hội viên hội đoàn tâm linh HCM. Khu vực này phát triển rất mạnh trong những năm gần đây. Đây cũng là khu vực chưa được công nhận chính thức và cũng xuất hiện khá nhiều vấn đề nổi cộm gây những tác động xã hội ở cả hai chiều cạnh tích cực và tiêu cực. Các điện thờ dạng này phân bố ở khá nhiều địa bàn trong cả nước nhưng tập trung chủ yếu ở Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ Việt Nam. Đây cũng là khu vực đã và đang gây ra những tranh luận nhiều nhất cả trong giới học thuật cũng như giới quản lý văn hóa, tôn giáo và đặc biệt là tình trạng khá lúng túng của nhiều địa phương trong ứng xử với những hoạt động cộng đồng tại các cơ sở điện tư gia, hoặc các nhà riêng của người dân.
2. Tên gọi, các hình thức sinh hoạt đội đoàn và những biểu hiện của cộng đồng hội viên các hội tu gia thờ CT HCM
Cộng đồng các cá nhân tham gia sinh hoạt với mỗi điện tư gia thờ HCM cụ thể thì tuân thủ theo các nguyên tắc mà chủ điện thờ đó đặt ra và tôn xưng chủ điện là hội trường. Mỗi cơ sở điện thờ tư gia đều gắn với một thủ lĩnh sáng lập như Bà L ( ở Hải Phòng), bà Đ (ở Ứng Hòa); Bà X (ở Hải Dương); Bà Nh (Hải Dương), Bà D ( Nam Định) ; Bà K ( Thanh Hóa); Bà Nh ( Sóc Sơn), Bà VL ( Phú Thọ), Bà V ( Ứng hòa) ông H ( Ba vì), Bà Th ( Hòa Bình) [1], v.v… Những cơ sở này khởi phát bắt đầu từ những người phụ nữ được cho là có khả năng tâm linh, họ có thể nghe thấy những lời nói bên tai hoặc nổi chữ trong đầu bảo phải viết ra thành thơ, phải lập ban/ đền thờ Bác Hồ, phải làm các công việc tâm linh như đi giải yểm bùa nơi này nơi kia, đi bắt ma trừ tà, trị bệnh cứu người….dần dần có người tin và thực hành tu tập khá đông, họ lập thành những đoàn, hội với những cái tên khác nhau gắn với một cơ sở cụ thể như: Đoàn “Tam Thiên Nhất Hội” (Chí Linh, Hải Dương); Đoàn Ngọc Phật HCM (Sóc Sơn, Hà Nội); Câu Lạc bộ Thờ cúng tổ tiên dân tộc (Hậu Lộc,Thanh Hóa); Đoàn “đền ơn đáp nghĩa” ( Hải Hậu, Nam Định); Hoàng Thiên Long (Ứng Hòa, Hà Nội) v.v… Các đoàn hội này có những kỳ sinh hoạt tập thể tại các cơ sở điện thờ tư gia và tự lập nên những “đoàn/ hội đoàn tu gia”. Hội đoàn tu gia với phương châm thờ chủ tịch HCM tại điện thờ của trưởng hội và tại nhà riêng của các hội viên. Với phương châm cải cách lối thờ cũ và lấy các tiêu chí đạo đức HCM để tu tâm sửa tính cho bản thân mỗi người. Nguồn gốc chữ “Hội tu gia” cũng bắt đầu từ đây. Tu gia tức là những cá nhân khi theo các đoàn hội tâm linh HCM thì sẽ thờ Bác tại nhà, tự mình tu tâm sửa tính theo tư tưởng, đạo đức tác phong của CTHCM và làm theo lời Bác dạy ( lời Bác dạy ở đây được các hội trưởng ghi lại thông qua việc nhận linh và ghi chép thành các cuốn tư liệu mang các chủ đề khác nhau và truyền đạt lại cho các hội viên dưới các hình thức như đăng đàn thuyết giảng (Hội Hoàng Thiên Long); In ấn cung cấp cho hội viên, hoặc hội viên tự mình in ấn nhân bản và truyền cho nhau.
Khảo sát tham dự và phỏng vấn sâu với các chủ điện tư gia, các hội viên tham dự với các cơ sở điện tư gia thờ HCM và tham dự các sự kiện của những hội đoàn này tổ chức trong hai năm qua bước đầu cho những kiến giải như sau:
2.1. Về điện thờ:
Có hai dạng thiết kế kiến trúc cơ sở thờ chủ tịch HCM và các lãnh tụ khác:
1) Hình thức cải gia vi tự, tức là dùng một phần diện tích nhà riêng lập thành một không gian thờ tự riêng, những không gian này thường nhỏ, hẹp và khá chật chội chỉ quy mô 1 gian khoảng từ 20 - 40 m2 như cơ sở Phúc Linh Từ (Hải Dương); Đền Hòa Bình (chí Linh- Hải Dương) hoặc cơ sở của Bà L (Hải Phòng); Bà VL (Phú Thọ); Bà K (Thanh Hóa); Ông H (Ba vì), Bà V (Ứng hòa), Bà Th (Hòa Bình).
2) Dạng thứ hai là các nhà thờ được xây dựng thành một kiến trúc có kết cấu tương đối giống kết cấu kiến trúc đình, đền truyền thống của người Việt (đền Thiên phúc – Hải Hậu – Nam Định); Đền thờ Ngọc Phật HCM ở Sóc Sơn/ HN; Điện Hoàng Thiên Long (Ứng Hòa - Hà Nội); Đền THờ HCM và các lãnh tụ ( Nam Tân/ Quảng Tân. Nam Sách/ Hải Dương); Đại từ Đường ( Hòa Bình). Trong số tất cả những cơ sở điện thờ tư gia này có nơi thì đặt tên riêng cho điện thờ, có nơi không có tên riêng.
Trang trí, bài trí trong các điện thờ HCM giữa các cơ sở cũng không giống nhau. Có cơ sở thờ Bác Hồ ở gian giữa và hai cận vệ là thư ký Vũ Kỳ và Tạ Đình Đề ở hai bên (cơ sở Sóc Sơn - HN). Có nơi lại thờ Bác Hồ, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và những người thân trong gia đình của Hồ Chủ Tịch (cơ sở Phúc Linh từ / Chí Linh - Hải Dương); Có nơi lại thờ Mẫu Địa và HCM (cơ sở của Bà K / Thanh Hóa) hoặc cơ sở Đại từ Đường (của bà Th ở Hòa Bình). Có nơi lại thờ HCM và các nguyên thủ quốc gia như: Phạm Văn Đồng, Tôn Đức Thắng, Lê Đức Thọ, Lê Duẩn (cơ sở của chị em bà Nh (Nam Sách/ HD). Có nơi lại thờ rất nhiều người gồm cả HCM, các danh nhân văn hóa, lịch sử, anh hùng liệt sĩ (cơ sở đền Thiên Phúc thờ HCM và 116 pho tượng khác gồm cả tượng vua Hùng, Trần Quốc Tuấn, Trần Nhân Tông; Mẫu Liễu Hạnh, liệt sĩ Võ Thị Sáu, mười cô Gái đồng Lộc và rất nhiều các nhân vật khác…)[2]. Có cơ sở chỉ thờ HCM, Võ Nguyên Giáp ( cơ sở Hoàng Thiên Long - Ứng Hòa và cơ sở của Bà VL / Phú Thọ). Có cơ sở thờ cả HCM, Võ Nguyên Giáp, Bộ ba Trúc Lâm Yên Tử, Thổ Thần, Gia tiên và Liệt sĩ ( cơ sở Đền Hòa Bình Chí Linh – Hải Dương).
Phong cách bài trí trên thượng điện của không gian thờ cúng ở các điện tư gia cũng rất khác nhau. Có nơi bày ảnh, nơi bày tượng, nơi có cả ảnh cả tượng. Các tượng thờ có kích thước không giống nhau và tỷ lệ khoảng 40 – 60 cm ở cả tư thế ngồi, đứng, có nhân vật chỉ có ngai. Nhưng có lẽ choáng ngợp và đồ sộ nhất là cơ sở Thiên Phúc Từ ở Nam Định gồm 117 pho tượng Đồng dát vàng trên thượng điện, cách bài trí tượng thờ ở điện này không theo một trật tự logic nào ( tức là cũng không theo niên đại của người được thờ hay theo công trạng, triều đại. Ví dụ Vua Hùng lại đặt ở bậc dưới, HCM đặt trên cao nhất; Trần Quốc Tuấn đặt cạnh tường…), sau đó là rất nhiều các tượng danh nhân khác vừa là những nhân vật có thật, vừa có cả những nhân vật huyền thoại. Có thể thấy trong tất cả các cơ sở điện tư gia có thờ HCM thì trang trọng và đơn giản nhất có lẽ là Thượng điện của cơ sở Hoàng Thiên Long (Ứng Hòa). Điều này cho thấy đối với tất cả các điện tư gia có thờ HCM thì trong tâm thức, tư tưởng và thái độ ứng xử của các chủ thể thì chủ tịch HCM được coi là quan trọng nhất, là chủ vị của điện thờ ( xem ảnh)
 Ban thờ tại điện Hoàng Thiên Long - Ứng Hòa - HN |
 Ban thờ tại điện Phúc linh Từ - Chí Linh – Hải Dương |
 Ban thờ tại đền thờ Ngọc phật HCM ở Sóc Sơn - HN |
 Ban thờ HCM tại tư gia nhà hội viên ở Sóc Sơn – HN |
||
 Ban thờ tại đền Thiên Phúc – Nam định |
 Ban thờ HCM và ba vị lãnh tụ khác ( Nam sách – Hải Dương) |
||
2.2. Về chủ điện
Mặc dù chưa có quá nhiều cuộc làm việc lâu dài với các chủ điện tư gia có thờ HCM nhưng qua vài ba lần tiếp xúc, phòng vấn sâu thông qua các câu chuyện cuộc đời và quan sát các giao tiếp ứng xử cũng như cách điều hành toàn bộ cơ sở và các hoạt động tại bản điện, bước đầu có một số nhận xét rút ra về đặc điểm nhân cách các chủ điện tư gia có thờ HCM như sau.
- Đại đa số họ đều là nữ giới đều ở khoảng tuổi từ 50 – 75 và đều đã thờ HCM khoảng từ 20 – 30 năm nay. Hầu hết họ đều là những phụ nữ có xuất thân nông dân, hoặc buôn bán nhỏ. Đa số cuộc đời họ đều gặp khá nhiều éo le trắc trở trong đời tư, có người thì chồng chết khi mới lấy nhau, đi bước nữa lại bị chồng đánh đập chửi bới rất khổ sở đến mức bị điên loạn. Có người gia cảnh từng vô cùng nghèo khổ bữa đói bữa no đã từng ốm thập tử nhất sinh; Có người từng bị lòa cả hai mắt không nhìn thấy gì; có người từng là Thanh Đồng và đã tham gia các bản hội lên đồng hầu bóng nhưng đã cải bỏ để theo về tâm linh HCM, có người ban đầu chỉ thờ Mẫu Địa, nhưng sau quá trình giao lưu với nhiều chủ điện thờ khác cũng rước ảnh/ tượng Bác về thờ ( điện nhà mà K/ Thanh Hóa); điện nhà bà Th (Hòa Bình).
- Hầu hết những phụ nữ này đều có trình độ học vấn không cao, đa số chỉ trình độ tiểu học, cá biệt có người hết cấp ba… nhưng chứng kiến hiện tại cho thấy họ là những phụ nữ rất có tài ăn nói, họ có thể nói trước đám đông trôi chảy, mang tính thuyết phục cao, lập luận khá sắc sảo và đặc biệt họ đều có tài nói thơ, nói trôi chảy và có thể nói thơ hàng tiếng đồng hồ. Tất cả những thơ, văn vần họ nói, hay viết ra đều được cho là do nhận linh bề trên mà chép ra. Bề trên đó là những ai?, theo chia sẻ được biết đó là Cha trời, Mẹ đất, Bác Hồ và các thần thiêng sông núi chứ không nhất định là một ai. Được biết trong mỗi lần giáng linh nhận thơ như thế thường vào ban đêm và có nhiều hồn linh cùng giáng. Bản thân họ chỉ là người nhận linh và thông ngôn lại bằng cách viết ra những lời linh giáng. Đó là lý do các chủ điện cho rằng bản thân họ chỉ là “giao liên” của Bác.
- Một đặc điểm quan trọng khác ở các nữ chủ điện tư gia này là họ là những nhân cách khá nhạy cảm, dễ xúc động. Thể hiện ở chỗ trong quá trình trao đổi, phỏng vấn sâu họ gần như không kìm được cảm xúc, những thể hiện của đau khổ, phẫn uất, bi ai, vui vẻ đều thể hiện rất nhanh và rõ, đặc biệt là khi nói về cuộc đời tư gần như đều rất xúc động. Một số chủ điện tư gia được cho rằng có khả năng nhận linh bề trên để viết được chữ Thiên và dùng chữ Thiên để làm sớ lệnh bắt tà trừ ma, trục xuất các ma ngoại quốc về nước, giải yểm bùa…[3]
- Tuy không phải tất cả nhưng hầu hết các điện tư gia có thờ HCM đều liên quan đến chữa bệnh. Khi tìm hiểu về khía cạnh này chúng tôi nhận thấy có nơi thì bản thân chủ điện có khả năng chữa bệnh bằng các hình thức khác nhau như đặt tay lên đỉnh đầu bệnh nhân và đọc kinh dâng bác, xin Bác Hồ truyền cho năng lượng để chữa cho người bệnh (trường hợp này có những điểm giống như chữa bệnh bằng Nhân điện) các bệnh nhân ở dạng chữa này thường có các bệnh liên quan đến hệ thần kinh như đau đầu, trầm cảm, rối loạn cảm xúc, điên loạn, đa nhân cách…); Có nơi chủ điện hướng dẫn người bệnh thực hiện các bài thuốc dân gian. Có nơi chủ điện không hề tuyên bố chữa bệnh mà chỉ là các hội viên chỉ đến nghe chủ điện thuyết giảng và về làm theo các hướng dẫn tu tập trong kinh sách mà khỏi bệnh. (Trong quá trình khảo sát thực tế, tổ chức nhiều tọa đàm ở các nơi[4] cho đến nay chúng tôi có danh sách khá nhiều các nhân nhứng về những trường hợp được chữa bệnh và đã khỏi bệnh này). Các bệnh nhân đến đây chữa thường là những bệnh liên quan đến thần kinh ( điên loạn, trầm cảm, đau nhức cơ thể ….). Cách chữa bệnh thường là dâng hương hoa cúng Bác trên ban thờ sau đó chủ điện kêu xin Bác chữa cho người bệnh bằng cách truyền năng lượng qua tay của chủ điện đặt tay lên đỉnh đầu bệnh nhân và lẩm nhẩm đọc kinh văn xin Bác chữa cho người bệnh; Một số thông tin khác cũng cho biết họ có cả dùng thuốc Nam để chữa cho bệnh nhân. Vì thế các hội viên đều là những bệnh nhân mang ơn mà theo về cơ sở thờ cúng Bác. Về cách chữa bệnh này chúng tôi sẽ luận giải kỹ hơn về phương pháp và công năng ở một chuyên đề khác.
2.3. Các sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh HCM
Nền nếp sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh HCM ở các điện tư gia hiện nay thể hiện trên ba khía cạnh
- Sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh theo định kỳ tại các điện thờ tư gia:
Sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh dạng này là những cuộc tổ chức sinh hoạt theo tập thể tại các cơ sở điện tư gia để dâng hương, dâng lễ cúng Bác Hồ và các linh hồn thần thánh cùng các liệt sĩ; Nghe chủ điện/ hội trưởng giảng giải về kinh văn mà chủ điện nhận được từ linh bề trên[5]. Hoặc tổ chức báo công dâng Bác của hội viên là đại diện các nhóm hội viên (nhóm phụ nữ, nhóm thanh niên, nhóm học sinh…) và tổ chức các diễn xướng văn hóa văn nghệ nhằm tái hiện lại lịch sử dân tộc VN và truyền đạt cho các học viên nhận thức về lịch sử dân tộc từ thủa các vua Hùng lập nước đến nay[6]. Hoặc có hình thức khác nữa là chọn một nhà riêng của hội viên nào đó vào các dịp hiếu, lễ để trợ giúp nhau thực hiện các hoạt động tâm linh như đọc kinh, rước cờ, tiễn đưa linh hồn người quá cố trong tang ma.
Các ngày lễ trong năm mà các chủ điện thường tổ chức sinh hoạt tập thể tại điện thờ là các dịp mùng 3 / 3 âm lịch (là ngày giỗ Mẫu Liễu) và 10 tháng ba âm lịch ( giỗ tổ Vua Hùng) ; 19/5 dương lịch (ngày sinh nhật Bác); 27 tháng 5 âm lịch (ngày giỗ Bác Hồ); Ngày 27 / 7 dương lịch (ngày thương binh liệt sĩ); Ngày 2/9 dương lịch (ngày quốc khánh); Ngày 2 tháng 12 dương lịch (ngày thành lập quân đội nhân dân Việt Nam). Trong các cuộc sinh hoạt định kỳ này thì thường các dịp giỗ Bác (mùng 2/ 9 dương lịch) là các dịp lễ lớn nhất. Trong những dịp này các hội viên thường tập hợp về điện thờ HCM và các lãnh tụ để sinh hoạt tập thể như: Dâng hương, đọc kinh văn dâng bác và các thần thiêng sông núi, tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, ca hát và ăn uống vui vẻ. Một điều nhận thấy rõ nhất là trong những dịp này các hội viên nữ đều diện những bộ áo dài đẹp nhất vừa để tham gia các hoạt động văn nghệ vừa là dịp được trưng diện và tạm quên đi những khó nhọc lam lũ đời thường.
Cá biệt ở một số điện thờ tu gia các chủ điện cũng cho biết họ nhận linh bề trên báo phải đi giải yểm huyệt đạo một số nơi có trấn yểm của người phương Bắc. Phương thức giải yểm ở các chủ điện khác nhau thì cũng khác nhau. Ví dụ có chủ điện tự lấy tay mình ấn vào sau lưng các pho tượng thờ Khổng Tử; Đem dấu thiêng của điện đóng vào giấy và vo lại thành viên chôn xuống những vị trí nhất định của nơi được cho là có huyệt đạo của nước VN mà người Phương Bắc trước kia đã trấn yểm; Hoặc có chủ điện lại lập những kỳ lễ làm sớ tấu, trên sớ có viết các lệnh/ chữ thiên để giải yểm cho các vong hồn người phương Bắc được siêu thoát về cố quốc. Tất cả các hoạt động này khi được hỏi các chủ điện đều cho rằng họ nhận được linh bề trên và linh Bác Hồ báo và chỉ dẫn cách làm[7]. Đây cũng là hiện tượng khá phổ biến trong dân gian mà chúng tôi đã từng có dịp nghiên cứu, theo dõi hoạt động của các thầy Cúng, thầy Đồng, ông Thống, Pháp sư (vùng Bắc Ninh, Hưng Yên, Tây Nam Bộ… ) thường hay làm để chữa bệnh cho những người bị điên loạn (được cho là do ma Tàu ám)[8]. Những hoạt động này hiện nay cũng xuất hiện ở cả những chủ điện có thờ tâm linh HCM như điện Thiên Phúc Từ (Hải Dương); Đền Hòa Bình (Hải Dương). Một số nơi khác (theo các hội viên từng trải nghiệm tại đây cho biết) cũng có những hoạt động bắt tà, giải yểm cho người bệnh được cho là bị ma ám nhưng tính chất khá tiêu cực, thậm chí bệnh hoạn như cơ sở Thiên Cung ở Đắc Lắc[9].
- Sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh hàng ngày: sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh HCM hàng ngày diễn ra ở các gia đình hội viên thường là vào buổi sáng, tối. Các thành viên trong gia đình (thường là chủ gia đình, người chủ trì các hoạt động tâm linh tôn giáo của gia đình) thắp hương trên ban thờ Bác và dâng kinh (đọc một số bài trong tài liệu mà chủ điện tư gia phát cho mang về nhà. Hình thức này chủ yếu ở các gia đình hội viên thuộc hội đoàn tâm linh Hoàng Thiên Long). Mỗi hội đoàn tu gia đều có một hay nhiều cuốn tài liệu (được gọi là kinh sách/ thiên) riêng. Các kinh này có các nội dung khác nhau dành cho đọc hàng ngày, đọc khi có lễ giỗ hay lễ tết và cả những lễ nghi ma chay…Các “Kinh sách ” dạng này đều là những tài liệu do chủ điện viết ra (khi nhận được linh báo dưới dạng có nghe thấy tiếng nói bên tai, ý tưởng về câu chữ diễn ra lần lượt trong đầu). Các tài liệu này đều tồn tại dưới dạng thơ/ văn vần để tuyên truyền về Đạo Bác với những tiêu đề rất hoành tráng như: “Giao phả đạo trời”, “Luật Đạo Trời”, “Quốc Ấn Việt Nam”; “Lời Hồn Nước”; “Kinh Pháp Hoa”; “Làm theo tâm linh Bác Hồ từ đây cứu nước”; Kinh thiên đại pháp.v.v... Đối với các hội viên thì những kinh sách này rất quan trọng với họ. Nó không chỉ giúp họ hiểu về Thầy của họ, hiểu về đường tâm linh HCM mà còn là những dạy răn về đường ăn nhẽ ở để tu tâm dưỡng tính, học và làm việc theo tấm gương đạo đức HCM. Riêng hội đoàn Hoàng Thiên Long những cuốn kinh này được tập hợp, chắt lọc lại trong một cuốn sách đỏ “ Kinh Thiên Đại Pháp Đoàn tràng tu gia” lưu hành phổ biến trong nội bộ hội đoàn và được các gia chủ đặt trang trọng trên ban thờ trong gia đình. Về nội dung của các kinh sách này có sự giao lưu học hỏi giữa các chủ điện thờ CT HCM hay không, ý nghĩa, nội dung của các tài liệu này như thế nào, có những nội dung gì về tâm linh, tôn giáo, văn hóa, lịch sử và có hay không những nội dung mang tính dự báo, dự cảm về thiên – địa – nhân hay không tôi sẽ trình bày ở môt chuyên đề khác kỹ lưỡng hơn.
Ở khía cạnh khác các sinh hoạt của các hội đoàn cũng tồn tại ở dạng nhiều hội viên trong cùng một khu vực địa lý cũng tổ chức sinh hoạt tại nhà một hội viên của nhóm để đàm đạo bình luận giải thích cho nhau các nội dung của kinh sách để mọi người hiểu đúng và làm theo. Theo khảo sát của chúng tôi trong hai năm qua thì các hội viên Hội đoàn Hoàng Thiên Long cho dù điện Hoàng Thiên Long đã đóng cửa không tiếp nhân dân từ năm 2015 và rất nhiều các hội viên chưa từng được gặp Thầy hội trưởng bao giờ nhưng họ vẫn tìm và tự sao in kinh sách của hội đoàn này để đọc và học theo. Đây là một trong những điểm khá đặc biệt về niềm tin tâm linh hướng về chủ tịch HCM và cho thấy kinh sách cũng như lề lối hướng dẫn hội viên tu tại gia của Hoàng Thiên Long và các cơ sở khác rất cần được nghiên cứu đánh giá nghiêm túc, kỹ lưỡng và khách quan hơn [10]. Theo nghiên cứu sơ bộ một số nội dung của các tài liệu này bản thân tôi nhận thấy cũng có nhiều điểm tích cực. Cụ thể như răn dạy các cá nhân tư dưỡng đạo đức “ Tu đâu bằng chốn tu nhà/ thứ nhất lương thiện thật thà Phật ban”[11] hay “ Cái thiện cần mở rộng nhân/ Cái ác ôm lấy – cực thân một mình/ Mà còn cực cả gia đình…”[12]
* Cải cách lối thờ tại nhà của các gia đình hội viên hội tu gia
Cải cách lối thờ cúng tại gia đình là điều dễ nhận thấy nhất ở các nội dung tuyên truyền mà hội đoàn tràng tu gia thuộc Hoàng Thiên Long và nhiều cơ sở thờ HCM khác ở Bắc VN hiện đã và đang áp dụng trong các gia đình hội viên hội tu gia theo tâm linh HCM. Theo quan điểm của Hoàng Thiên Long thì đoàn kết là tiêu chí đầu tiên trong tư tưởng đạo đức của Bác Hồ, vì vậy các hội viên tu gia Hoàng Thiên Long khi đã theo về đường lối này đều nhất nhất thay đổi cách thờ cúng trong nhà như trên bàn thờ tại gia chỉ sử dụng duy nhất 01 bát hương công đồng có chữ “Đại lộc gia”. Trên cao và chính giữa có ảnh Bác hai bên có biểu tượng cờ Đảng và cờ Tổ quốc. Phía dưới có ảnh đại tướng Võ Nguyễn Giáp và hai bên trái phải là di ảnh của tổ tiên nội – ngoại của gia đình. Trên ban thờ thường có hai lọ hoa tươi và hai lọ cắm cây Vạn Niên Thanh luôn xanh tốt, các lễ vật chỉ là hoa quả tươi, và ba chén nước trắng, tuyệt đối không dùng hoa quả giả, hai bên ban thờ thường có thêm đôi câu đối (xem Ảnh)
Ban thờ Bác Hồ và gia tiên nội ngoại tại nhà riêng của các hội viên hội tu gia Hoàng Thiên Long.
Theo nghiên cứu của Mai Thùy Anh thì riêng nhóm tu gia thuộc hội đoàn đền Hòa Bình ( chí Linh – Hải Dương) lại có ba bát hương trên ban thờ. Về điểm này chúng tôi sẽ có khảo sát thêm và đối chứng.
Bên cạnh đó các hội viên tu gia theo tâm linh HCM (nhóm Hoàng Thiên Long) hiện nay đã có nhiều thay đổi trong lễ thức cúng kiếng như không làm cơm cỗ mặn để cúng gia tiên, không đốt vàng mã, không bói toán lên đồng xóc thẻ, không mượn thầy bà đến cúng quải trong nhà khi có tang ma, lễ kị, không xem ngày giờ. Các lễ thức liên quan đến các hoạt động tâm linh tôn giáo trong gia đình đơn giản tiết kiệm chỉ cúng bằng hoa, quả và nước trắng. Đặc biệt trong tang lễ cũng giản tiện rất nhiều (không cúng 49 ngày bằng cơm canh mà chỉ mời người đã khuất khi gia đình có bữa, linh vị của người mất sau tang lễ được nhập luôn lên bát hương công đồng chung và chỉ để ảnh thờ.Trong tang lễ không làm cỗ linh đình mời mọc hàng xóm, không cúng 49 ngày, chỉ sau khi liệm là có các hội viên hội tu gia cùng địa phương đến trợ giúp và đọc kinh phục hồn cũng như dâng cờ đưa linh về thế giới bên kia. Giỗ tết cũng chỉ cúng chay bằng hoa tươi, quả tươi và nước trắng. Các hội viên các cơ sở khác thuộc các đoàn hội khác có chịu ảnh hưởng phương thức sinh hoạt tín ngưỡng trong gia đình như của các hội viên Hoàng Thiên Long hay không chúng tôi sẽ có những so sánh, công bố sau.
2.4. Số lượng các đoàn Tu gia và hội viên tin theo các điện tư gia thờ HCM
Qua khảo sát các cơ sở có điện tư gia thờ HCM cho biết có những cơ sở hội viên đã lên tới hàng nghìn người (đền Hòa Bình – Hải Dương), ba bốn trăm người (cơ sở Sóc Sơn, Hà Nội) hoặc từ 50 – 100 hội viên ở cơ sở Phúc Linh Từ (Chí Linh, Hải Dương) và khoảng hơn 10.000 hội viên của Hoàng Thiên Long; vài ba trăm hội viên của cơ sở Thiên phúc ( Nam Định). Cơ sở Thanh Hóa khoảng trên 200 hội viên. Các cơ sở khác như điện của bà V ( Ứng Hòa) theo quan sát chỉ khoảng vài chục hội viên; cơ sở của bà Th ( Hòa Bình) chưa có con số cụ thể[13]. Ở Phía Nam chúng tôi chưa có dịp khảo sát, nhưng theo thông tin mà các hội viên trong đó cũng cấp thì 9 tỉnh phía Nam cũng có khoảng vài ba trăm hội viên[14]. Tham dự một số hoạt động khóa lễ do các hội đoàn này từng tổ chức ở đền thờ Kinh Dương Vương (tháng 7/2022) đã chứng kiến hàng nghìn người tham gia với sự hội tụ của 53 đoàn trên cả nước. Sự kiện các đoàn hội tổ chức viếng Bác ngày 5/9/2023 ở khu K9 tới hơn 500 người tham gia với tổng số 14 đoàn tham gia. Điều đó cho thấy có một thực thể đoàn hội mang tính tôn giáo gắn với thờ cúng Hồ Chủ Tịch đang tồn tại và phát triển khá mạnh mẽ khắp trên cả nước.
3. Một số nhận xét bước đầu về các cơ sở tu gia có thờ HCM
Cuộc đời của chủ tịch HCM và công lao tìm đường cứu nước của HCM đã có rất nhiều tài liệu, sách báo ghi chép và truyên truyền ở VN. Tác phong, tư tưởng và đạo đức HCM đã được rất nhiều văn chương ca ngợi, và trở thành nhân cách mẫu mực để toàn Đảng toàn dân noi theo. Phong trào học tập và làm theo tư tưởng. đạo đức HCM đã được phổ biến sâu rộng trong toàn Đảng, toàn dân và toàn bộ khối chính quyền từ TW- Địa phương. Vì thế có thể nói hình tượng về HCM là hình tượng đẹp đẽ, thân thương và đáng kính nhất cho đến nay trong lòng người dân Việt Nam. Thờ cúng HCM tại tư gia có ở VN từ ngay sau những ngày Bác mất 2/9/1969. Cho đến hiện nay vẫn còn rất nhiều các công trình tượng niệm chủ tịch HCM ở quê nhà, ở các đền chùa khu vực công, ngay giữa Thủ đô vẫn có ngôi nhà nơi Bác ở và ban thờ để các lãnh đạo Đảng và nhà nước đến thăm, thắp hương tưởng niệm HCM trong những dịp trọng đại ( mới đây nhất khi chủ tịch nước Lương Cường nhậm chức cũng đến thăm và thắp hương kính Bác). Có thể nói ở khía cạnh đạo đức, Bác là biểu tượng về tình yêu thương, đoàn kết và ý chí của dân tộc.
Phong cách phối thờ chủ tịch HCM và các nguyên thủ quốc gia, các anh hùng dân tộc và anh hùng liệt sĩ, danh nhân văn hóa… tại các điện thờ tư gia như đã trình bày ở trên cho thấy cũng là dạng thần điện đa thần giống như các thần điện ở các tôn giáo dân gian truyền thống tại các đình/ đền / phủ đã từng tồn tại trong niềm tin tôn giáo và sự kính ngưỡng của nhân dân, được nhà nước các giai đoạn đều thừa nhận trong suốt chặng đường từ khi lập nước đến nay. Điều này cho thấy về bản chất các điện tư gia có thờ HCM và các nguyên thủ quốc gia hiện nay cũng chỉ là sự tiếp nối của truyền thống thờ người có công với nước. Việc ấp cho, hoặc dán nhãn cho loại hình này là loại hình “ Hiện tượng tôn giáo mới” là không thỏa đáng. Bởi xét về bản chất việc thờ người có công với nước với dân và lập ban thờ kính ngưỡng những anh linh anh hùng dân tộc thì đây không phải là hiện tượng TGM mà chỉ là tiếp tục dòng chảy của văn hóa tâm linh VN và đạo lý dân tộc này là uống nước nhớ nguồn. Khắc ghi công ơn các anh hùng dân tộc và nhắc nhở cháu con về những tiền nhân có công dựng nước, giữ nước và cứu nước cũng là thế ứng xử truyền thống của dân tộc VN từ ngàn đời nay. Vì thế việc treo di ảnh Bác đã có ngay từ những năm 1969 sau khi Bác mất ở rất nhiều gia đình phía Bắc. Riêng khu vực phía Nam nhiều tài liệu cho biết đồng bào cũng lập ban thờ Bác Hồ tại tư gia từ ngày đó. Vì vậy việc thờ Bác Hồ, sau này là Đại tướng Võ Nguyên Giáp, thậm chí hiện nay đã có nơi thờ cả TBT Nguyễn Phú Trọng và các liệt sĩ đã hy sinh trong hai cuộc chiến là tất yếu theo quy luật và tiếp nối dòng chảy thờ cúng người có công với dân với nước của văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam nên không thể gọi là TGM.
Cái mới ở đây nếu có không phải là việc thờ cúng HCM về hình thức hay bản chất mà là việc thờ người có công với dân với nước không phụ thuộc vào người đó là thuộc các triều đại phong kiến xưa, là vua, quan, nhà nho, danh tướng, nhà văn hóa hay là Đảng viên Đảng Cộng Sản nay. Bởi với người dân thì xu hướng chính trị hay đảng phái không phải là tiêu chí để kính thờ mà là công lao, nhân cách người đó đối với dân tộc. Cái mới ở đây nếu có là những sáng tạo khác lạ và “tài năng” của các chủ điện tư gia có thờ HCM. Những sáng tạo đó là họ tự có khả năng tâm linh/ hoặc được cho là có khả năng tâm linh để cảm nhiễm, nhận được những năng lượng từ các linh chủ được thờ (thần/ thánh/ liệt sĩ/ HCM) để thực hiện sứ mệnh. Về điểm này đều khá phổ biến ở các thủ lĩnh của tôn giáo dân gian xưa và nay.
Việc tự mình sáng tạo “Kinh văn” nhằm răn dạy, giáo dưỡng, khuyến khích, thậm chí gây tác động để các hội viên tự nguyện tham gia sinh hoạt hội đoàn, tự nguyện tu tâm dưỡng tính thay đổi lối sống theo những tiêu chí mà chủ điện cho là đúng (hoặc linh giáng hướng dẫn qua kinh văn). Về khía cạnh này cũng không có điểm gì là mới nếu so sánh với quá trình hình thành và phát triển của các loại hình tôn giáo nội sinh ở VN và thế giới. Chỉ gần đây nhất khi nhà nước công nhận Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa hay Cao Đài, Hòa Hảo thì những loại hình này khi chúng tôi nghiên cứu trong quá trình hình thành của nó cũng “sản xuất” khá nhiều “kinh sách”[15]. Các dạng như Sấm truyền, thơ, văn vần cũng được phổ biến từ thời đó[16]. Vấn đề ở đây chỉ là các kinh sách đó vừa có cái tích cực vừa tồn tại cái tiêu cực. Tốt ở chỗ nếu các tài liệu được gọi là “kinh văn” đó có nội dung tốt sẽ tạo ra những hiệu ứng tích cực để các cá nhân tin theo mà tu dưỡng đạo đức theo tấm gương chủ tịch HCM, nhưng nếu không tốt sẽ dẫn đến những hậu quả tai hại khó lường như hiểu sai lệch về các loại hình TGTG khác, hình thành tinh thần dân tộc cực đoan…[17].
Tự mình các chủ điện cũng thực hành chữa các bệnh âm, bệnh thực thể cho nhiều tầng lớp hội viên tại các điện thờ tư gia có thờ HCM là một hoạt động thường xuyên và cũng có những hiệu quả nhất định, từ đó tạo ra hiệu ứng tin theo ngày một đông trong tầng lớp nhân dân do cơ chế tin đồn và sự bế tắc của các cá nhân có những hoàn cảnh éo le không biết trông cậy vào đâu. Về phương diện này chúng tôi cho rằng mối quan hệ giữa tôn giáo – chữa bệnh không phải là mới. Lịch sử Ki tô giáo, Phật giáo, Bửu Sơn Kỳ Hương, Cao Đài Hòa Hảo…ở VN đều liên quan và hàm chứa quá trình phát triển Đạo đi liền chữa bệnh. Chữa bệnh bằng tâm linh hay các phương thuốc (dân gian, Nam, Bắc) có công đoạn nhuốm màu tâm linh là một liệu pháp phố biến của các tôn giáo dân gian và đã có những hiệu quả nhất định. Khi nghiên cứu về Lên Đồng hầu bóng ở VN tôi đã công bố chuyên luận này[18]. Qua khảo sát cho thấy hiệu quả chữa bệnh của các chủ điện tư gia có thờ HCM là có thật[19]. Vấn đề ở đây chỉ là nếu có sự nhận thức lệch chuẩn của cả chủ điện và bệnh nhân khi tin theo các phương pháp chữa bệnh cực đoan, thậm chí bệnh hoạn[20] của một số chủ điện sẽ dẫn đến những thái độ khước từ chữa bệnh bằng tây y mà bệnh không khỏi và người bệnh cũng bị mất mát về thời gian và tài chính và sức khỏe là thực tế đã diễn ra với một số người.
Một điểm đặc biệt tiến bộ của các loại hình thờ CT HCM và là cái mới thể hiện ở chỗ một số chủ điện tư gia có thờ CT HCM đã giương cao tấm gương đạo đức của HCM và dám tấn công vào các lề thói cũ trong sinh hoạt tâm linh tôn giáo không còn phù hợp trong đời sống xã hội hiện đại như: Hoàng Thiên Long đã khởi xướng phương châm nói không với các hoạt động như thực hành nghi lễ lên đồng phù phiếm tốn kém, bói toán, đốt vàng mã, xem ngày giờ, cúng quải độ âm độ dương mà các thấy bói, thầy đồng và thậm chí cả các chức sắc tu hành đã và đang hoành hành trong suốt nhiều chục năm qua ở VN. Ở khía cạnh này tôi đánh giá đây là một thành công hữu hiệu và mang tính tích cực của các điện thờ HCM. Khảo sát tham dự và phỏng vấn sâu của tôi với một số cơ sở tu gia của Hoàng Thiên Long, cơ sở Thờ HCM ở Sóc Sơn tiếp xúc hơn 1000 hội viên hội tu gia Hoàng Thiên Long cho biết các hội viên sau khi theo Hoàng Thiên Long họ hoàn toàn chấm dứt việc đi xem bói toán, mượn thầy bà cúng quải độ âm độ dương và chấm dứt hoàn toàn việc đốt vàng mã trong lễ nghi mang tính tôn giáo tại gia đình[21].
Cuối cùng và khá nhạy cảm đó là đa số các chủ điện tư gia có thờ HCM đều đã từng bị các cơ quan chức năng đến “thăm hỏi” gây áp lực trên nhiều phương diện, thậm chí cả việc xướng tên gọi là “tà đạo”, “ Đạo lạ”… trên các phương tiện truyền thông địa phương, nên ở khía cạnh này gia đình, con cái, họ hàng của các chủ điện tư gia đều bị tổn thương sâu sắc. Đây là một điểm hết sức đáng tiếc trong công tác tôn giáo ở các địa phương. Cách quản lý cực đoan và trình độ cán bộ quản lý còn hạn chế dẫn đến một số địa phương có những thái độ ứng xử khá cực đoan với các chủ điện tư gia có thờ HCM đẩy đến tình trạng có những phát ngôn hay mâu tuẫn với chính quyền địa phương.
Qua khảo sát các cơ sở tu gia ở Bắc và Bắc Trung bộ VN từ năm 2022 đến nay cho thấy các hội trưởng các hội đoàn tu gia ở phía Bắc thời gian đầu có giao lưu và gặp gỡ nhau. Nhưng về sau tự tách ra lập thành các hội đoàn riêng biệt. Các chủ cơ sở riêng cũng cố gắng củng cố và tạo ra bản sắc riêng của điện mình, việc giao lưu học hỏi lẫn nhau là có nhưng có lẽ ban đầu nhiều chủ điện đều có tham gia sinh hoạt với điện Hoàng Thiên Long, về sau có phân nhánh mà ra nên ít nhiều có chịu ảnh hưởng từ lối thờ, lối tu và “kinh sách” từ Hoàng Thiên Long.
Như vậy: Gạt bỏ đi tâm lý kỳ thị, tập trung đi sâu nghiên cứu, tìm hiểu trên nhiều phương diện: lịch sử hình thành, “kinh sách”, nghiên cứu tâm sinh lý các chủ điện và hội viên, cách chữa bệnh và hiệu quả thặng dư từ các sinh hoạt văn hóa văn nghệ tại các điện tư gia thờ HCM chúng tôi nhận thấy các điện tư gia có thờ HCM không phải là hiện tượng TGM mà thực chất cũng là tiếp nối các loại hình tôn giáo dân gian của VN từ trong truyền thống. Quá trình nghiên cứu sâu để phục vụ đề tài cấp bộ do Viện Hàn lâm KHXHVN giao nhiệm vụ, chúng tôi nhận thấy nghiên cứu sâu, khách quan đã cho thấy các điện thờ tư gia có thờ HCM dung chứa nhiều yếu tố tích cực cần được đánh giá đúng. Tất nhiên những biểu hiện tiêu cực cũng cần được làm rõ để tư vấn quản lý cũng như có biện pháp hành chính cụ thể trong các thực hiện cam kết giữa chính quyền địa phương với các chủ điện tư gia. Với tư cách chủ nhiệm đề tài cấp bộ “ Nghiên cứu hiện tượng thờ HCM ở Việt Nam hiện nay” tôi sẽ sẽ tiếp tục công bố những kết quả nghiên cứu mới về loại hình này trên cơ sở cố gắng nhận diện, phân loại và cung cấp các luận cứ khoa học, thực tiễn khách quan nhất để cộng đồng xã hội, các nhà nghiên cứu, nhà quản lý có thêm các căn cứ, dữ liệu để đánh giá đúng về loại hình tôn giáo dân gian thời hiện đại này và có phương thức ứng xử phù hợp.
Chú Thích:
[1] Để đảm bảo về nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp, bài viết chỉ để chữ viết tắt tên của các thủ lĩnh sáng lập đạo tâm linh HCM
2. Chúng tôi có đầy đủ danh sách của 117 pho tượng này. Được biết đây là những nhân vật mà chủ điện trong quá trình ra nam vào bắc đi khắp nơi đến các đền thờ các vùng khác nhau, nơi nào được linh ứng báo phải thờ thế là về làm tượng để thờ, Trong đó có rất nhiều nhân vật khá lạ lẫm.
3. Hiện các loại chữ và ký tự này, chúng tôi sẽ nghiên cứu và công bố ở một chuyên đề khác kỹ hơn.
4. Chúng tôi đã tổ chức được các cuộc toạn đàm ở Thái Bình, Hà Nam, Hải Phòng, Nam Định, Hải Dương, Thanh Hóa và NGhệ An. Mỗi cuộc tòa đàm này các hội viên tu gia tham gia rất đông. Ít nhất là 100 người và nhiều nhất là 354 người.
5. Sinh hoạt dạng này chủ yếu diễn ra ở điện Hoàng Thiên Long trong khoảng thời gian trước 2015.
6. Hình thức này được tổ chức thường niên vào các dịp lễ lớn tại cơ sở thờ NGọc Phật HCM ở Sóc Sơn mà chúng tôi nhiều làn tham dự và quan sát.
7. Liên quan đến những dấu ấn, chữ/ lệnh thiên này tôi sẽ trở lại ở một chuyên đề khác và đi sâu phân tích về ngữ nghĩa khi ccó đủ các căn cứ xác thực.
8. Những trường hợp này chúng tôi sẽ lý giải kỹ hơn ở các chuyên đề khác riêng về hoạt động tâm linh dân gian với những luận giải về công năng, tác dụng y lý của phương thức này.
9.Tư liệu phỏng vấn sâu bà Nguyễn Thị D ( 56 tuổi, Ứng Hòa, HN) cho biết tại cơ sở này thường ra các bài thơ văn úy lạo và khuyên khích các các hội viên mua vàng ( nhẫn, đồng hồ, dây chuyền, tiền….) cúng cho các linh để đánh giặc. nhưng thực chất là chủ điện nắm giữ. Bản thân bà D đã bị mất 01 dây chuyển và mẫy chục triệu cúng cho điện này khi mê muội. Ngoài ra có những đệ tử ruột của chủ điện còn được cho là những hoàng tử con vua tự mình cho rằng có khả năng bắt tà giải yểm chữa bệnh điên bằng cách bảo người bệnh cởi bỏ quần áo để ông ta soi bắt tà chỗ kín của chị em.
10. Chúng tôi sẽ trở lại vấn đề này trong một bài viết khác và sẽ công bố.
11. Kinh thiên đại pháp đoàn tràng tu gia, tr 2
12. Kinh thiên đại pháp đoàn tràng tu gia, tr 80
13. Do chưa tham dự được một đại lễ nào trên đó tổ chức để có thể chứng kiến được số lượng người tham dự và chủ điện cũng không cung cấp thông tin ( mặc dù chúng tôi đã khảo sát 2 lần tại đây).
14. Hiện nay chúng tôi cũn có mọt số tư liệu thông tin về các hội viên phía Nam do các hội viên cung cấp và đã phỏng vấn sâu được 02 hội viên đã từng theo cơ sở Thiên Cung ở Đắc Lắc nhưng hiện nay đã bỏ theo về Hoàng Thiên Long.
15. Xem thêm: Nguyễn Ngọc Mai ( 2020) Các tôn giáo nội sinh Nam Bộ. Nghiên cứu trường hợp Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa và Phật Giáo Hiếu nghĩa Tà Lơn. Đề tài cấp bộ.
16. Xem thêm : Đức Huỳnh Giáo chủ “ Sấm giảng thi văn giáo lý” Ban Phổ thông giáo lý Trung ương Phật giáo Hoà Hảo. ; Nguyễn Văn Hầu “ Nhận thức Phật giáo Hòa Hảo” Nxb Tôn giáo 2017; Dật Sĩ và Nguyễn Văn Hậu (1972), Thất Sơn Mầu Nhiệm, Nxb. Từ Tâm.
17. Tôi sẽ trở lại vấn đề này trong một chuyên đề khác chuyên nghiên cứu về kinh sách.
18. Xem thêm: Nguyễn Ngọc Mai ( 2010) Có hay không tác dụng cứu sinh trong thực hành nghi lễ lên đồng hầu bóng. Tạp chí nghiên cứu Con người số 3.
19. Chúng tôi sẽ công bố các nhân chứng, các trường hợp điển hình và phân tích đánh giá hiệu quả của cách chữa bệnh này ở một chuyên luận khác.
20. Theo tư liệu các hội viên phía Nam cung cấp thì cơ sở Thiên Cung ở Đắc Lắc có nhiều biểu hiện lệch chuẩn, thậm chí quấy rối tình dục khi chữa bệnh, bắt ma tà cho các hội viên.
21. Chúng tôi sẽ công bố các kết quả khảo sát xã hội học liên quan đến những nội dung này
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Mai Thùy Anh (2012), Cơ cấu nhân khẩu xã hội của những người theo tín ngưỡng thờ Hồ Chí Minh, Luận văn Thạc sĩ Xã hội học, Học viện KHXH , Viện Hàn lâm KHXHVN.
4 Vũ Văn Chung (2017), “Nhận diện hiện tượng tôn giáo mới theo quan điểm của một số tác giả Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 11.Trác Tân Bình (Trần Nghĩa Phương dịch, 2007), Lý giải tôn giáo, Nxb. Hà Nội, Hà Nội.
5. Các tư liệu, tài liệu do các chủ điện tư gia có thờ Hồ chí Minh cung cấp với khoảng 100 tài liệu gồm các bài thơ, văn được cho là do Bác Hồ giáng linh và các chủ điện ghi chép lại.
6. Đỗ Quang Hưng (2001), “Hiện tượng tôn giáo mới - mấy vấn đề Lý luận và Thực tiễn”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 5.
7. Đỗ Quang Hưng (2011), “Mối quan hệ giữa tín ngưỡng và hiện tượng tôn giáo mới”, Webside: Ban tôn giáo chính phủ
8. Phạm Văn Khiển (2023), Nghiên cứu về tổ chức, hoạt động một số cơ sở thờ cúng HCM ở Thành phố Hà Nội, đề tài cấp cơ sở, Viện Nghiên cứu Các vấn đề về tôn giáo và tín ngưỡng.
9. Phạm Văn Phóng, Nguyễn Văn Nhụ (2008), “Nhìn nhận về đạo lạ ở nước ta trong những năm gần đây”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 9.
10. Nguyễn Ngọc Quỳnh (2012), Thực trạng đời sống tôn giáo giai đoạn 1990-2010, Đề tài cấp bộ, Viện nghiên cứu Tôn giáo.
11. Trung tâm Nghiên cứu và Bồi dưỡng Nghiệp vụ Công tác Tôn giáo, Ban Tôn giáo Chính phủ (2008), Khảo sát thực trạng tôn giáo mới ở nước ta hiện nay: giải pháp và kiến nghị.
12. Trung tâm Nghiên cứu Tôn giáo, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh (2014), Chủ nghĩa hậu hiện đại và phong trào tôn giáo mới ở Việt Nam và thế giới, Nxb. Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.
13. Nguyễn Quốc Tuấn (2011), “Về hiện tượng tôn giáo mới”, Tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo, số 12/2011 và số 1/2012.
14. Ngô Hữu Thảo (2013), Vấn đề đạo lạ trên địa bàn Thủ đô Hà Nội hiện nay – Thực trạng và giải pháp, Uỷ ban Mặt trận tổ quốc Thành phố Hà Nội, Đề tài khoa học cấp Thành Phố.
15. Tư liệu, tài liệu, kết quả điều tra khảo sát (phỏng vấn sâu, quan sát tham dự, làm phiếu XHH) cơ sở tư gia thờ HCM ở Hà Nội, Nam Định, Hải Dương, Thanh Hóa, Hưng Yên của nhóm nghiên cứu.
Thư viện hình ảnh
Báo thể thao và văn hóa phỏng vấn TS Nguyễn Ngọc Mai
Thăm dò ý kiến
Thống kê truy cập
- Đang truy cập4
- Hôm nay3,585
- Tháng hiện tại72,101
- Tổng lượt truy cập7,735,374