s? m?nh l?ch s? c?a B?u S?n K? H??ng v� c�c t�n gi�o n?i sinh Nam b?

S? m?nh c?a c�c t�n gi�o n?i sinh th?i k? ??u th�nh l?p
B?t k? m?t t? ch?c n�o khi th�nh l?p ??u x�c ??nh cho m�nh m?t s? m?nh ?? thi?t l?p hay ho?ch ??nh chi?n l??c ph�t tri?n c?a n�. S? m?nh (Mission) ch�nh l� th? hi?n m?c ?�ch c?a t? ch?c, n� l� gi?i nh?ng l� do t? ch?c ?� ra ??i v� l� c?n c? t?n t?i, ph�t tri?n c?a t? ch?c. S? m?nh c?a m?t t? ch?c ch�nh l� b?n tuy�n ng�n c?a t? ch?c ?� ??i v?i x� h?i, n� ch?ng minh t�nh h?u �ch v� c�c � ngh?a trong s? t?n t?i c?a t? ch?c ?� ??i v?i x� h?i.
? ph??ng di?n n�y m?c d?u B?u S?n K? H??ng (BSKH) hay c�c t? ch?c t�n gi�o kh�c c?a Nam b? nh?ng n?m ??u th�nh l?p d?u kh�ng h? tuy�n b? s? m?nh, nh?ng kh?o c?u v? qu� tr�nh ho?t ??ng, ph??ng ch�m h�nh ??o c?ng nh? nh?ng di s?n m� c�c t? ch?c n�y ?? l?i cho ??n ng�y nay c� th? nh?n di?n ???c s? m?nh c?a n� l�: 1) Dinh ?i?n; 2) t?o d?ng tr? ?? tinh th?n v� t? ch?c l?i ??i s?ng c� nh�n, c?ng ??ng cho ng??i Nam B? ???ng th?i. ?? th?c hi?n ???c hai s? m?nh n�y h?u h?t c�c th? l?nh c?a nh?ng t�n gi�o n?i sinh ?� s? d?ng r?t nhi?u ph??ng th?c kh�c nhau ?? l?y ???c l�ng tin c?a qu?n ch�ng nh�n d�n, t? ?� ?i v�o ??i s?ng c?a h?, hi?u t�m t? nguy?n v?ng, t?p h?p h? v� l�nh ??o h? l�m c�c s? m?nh l?ch s? cho v�ng ??t ph??ng Nam.
1) Dinh di?n thi?t l?p c?ng ??ng l�ng x�
M? ??u l� nh?ng c�ng cu?c dinh di?n l?n nh?t trong l?ch s? Nam b? l�c b?y gi?. ?? th?c hi?n ???c s? m?nh n�y m?t trong nh?ng ph??ng c�ch ph? bi?n v� c� hi?u qu? nh?t ???ng th?i l�c b?y gi? ?? t?p h?p qu?n ch�ng c?a c�c �ng ??o m� s?m nh?t l� �ng ??o, Nh�n s? ?o�n Minh Huy�n l� h�nh ngh? ch?a b?nh c?u ng??i.
Trong h?u h?t c�c �ng ??o mi?n Nam nh?ng ng�y ??u kh?i nghi?p v� ?nh h??ng c�n ?? l?i trong k� ?c d�n ch�ng ng�y nay ?� l� nh?ng d? �m v? t�i ch?a b?nh c?u ng??i. S? d?ng ph??ng c�ch n�y ?? l?y ???c l�ng tin, t�nh y�u m?n c?a qu?n ch�ng nh�n d�n v?n kh�ng ph?i l� m?i. Ngay t? khi ??o Gia t� v�o Vi?t Nam v?i hai khu v?c v�ng bi?n Tr� l? (Nam ??nh) v� v�ng duy�n h?i mi?n Trung  th� vi?c ??u ti�n c�c c? T�y l�m v?i c?ng ??ng ng??i Vi?t c?ng l� ch?a b?nh gi�p d�n Vi?t. V� c?ng t? ph??ng c�ch ?� m� c�c c? T�y ?� tr? n�n th�n thi?t, g?n g?i v?i ng??i d�n, t? ?� gi?ng cho h? v? Kinh th�nh v� th�nh l?p ???c nh?ng l�ng ??o ??u ti�n ? Mi?n B?c Vi?t Nam. C?ng theo nh?ng ph??ng c�ch n�y c�c  nh�n s?, tu s? ?o�n Minh Huy�n; Ng� L?i v� nhi?u �ng ??o kh�c nh? ??o L?p, ??o Xuy?n� c?a mi?n T�y Nam B? ?� ?ng d?ng  v� c� hi?u qu? trong nh?ng ng�y ??u kh?i nghi?p. S? ki?n nh�n s? ?o�n Minh Huy�n m?t th?i gian d�i n??ng n�u t?i ng�i ?�nh T�ng S?n  v� b? bu?c ph?i d?i ?i ngay ch�nh tr�n qu� m�nh n?m 1849 v� sau ?� l?i ???c ?�n nh?n n?ng nhi?t ? Tr� B? ; T�n Ph??c, M? H?ng v� l?i ???c d�n T�ng S?n m?i quay l?i tr? b?nh ?� cho th?y kh? n?ng y thu?t c?a v? nh�n s? b� hi?m n�y, song c?ng ??ng th?i cho th?y v?i ph??ng c�ch n�y l� v� c�ng hi?u qu? cho m?t ng??i ho?t ??ng x� h?i l�c b?y gi?[1]. C�c d?ch b?nh l�c b?y gi? m� c�c th? l?nh t�n gi�o n?i sinh ch?a cho m?i ng??i m� d�n gian c�n l?u truy?n d?n nay l� nh?ng b?nh nh? lu?ng t? (b?nh ti�u ch?y); b?nh Ban ?? (s?t ph�t ban), s?t r�t v� b?nh ma l�m[2] (b�nh �m). Tuy nhi�n khi h?i c�ch ch?a tr? c?a c�c ng�i th� h?u h?t ng??i d�n c�n l?u truy?n ??n nay l� ng�i ??u ch?a b?ng nh?ng ph??ng thu?c r?t ??n gi?n l� tro gi?y v�ng v?i n??c l�; ho?c �l�m ph�p v? b�a tr? b?nh, khuy?n c�o ng??i d�n tu h�nh theo gi�o ph�p c?a m�nh. Nh? tr? b?nh hi?u qu?, ph??ng ph�p tu h�nh ??n gi?n d? l�m, ph� h?p v?i ??i s?ng c?a qu?n ch�ng ???ng th?i n�n gi�o ph�i c?a �ng ???c qu?n ch�ng ?ng h? nhi?t t�nh�[3]; m?t v�i t? li?u kh�c cho bi?t ?o�n Minh Huy�n c�n d�ng c�c l� c�y ?un n??c cho u?ng m� l�nh b?nh. ?i?u n�y cho th?y vi?c �p d?ng thu?t t�m l� (tro gi?y v�ng c�ng th?n l� thu?c th�nh), k?t h?p y h?c c? truy?n ?? ch?a b?nh c?u d�n l� kh� ph? bi?n trong h?u h?t h�nh ??ng th?i gian ??u nh?m quy t? d�n ch�ng c?a c�c v? ti?n b?i c?a T�n gi�o n?i sinh. T? ?o�n Minh Huy�n; Ng� V?n L?i cho ??n gi�o s? Nguy?n An sau n�y ??u l� nh?ng ng??i c� nhi?u kh? n?ng l�m thu?c ch?a b?nh. C� th? th?y ngay nh?ng �ng ??o th?i gian n�y ??u bi?t s? d?ng y h?c c? truy?n k?t h?p y h?c th?n b� (ph� ch� m?t t�ng) ?? ??i ph� v?i d?ch b?nh ho�nh h�nh. ?i?u n�y ?� ?em l?i hi?u qu? v� c�ng l?n v� chi?m ???c l�ng tin c?a qu?n ch�ng, t? li�u d�n gian v� ??a ph??ng cho bi?t ch? sau m?t th?i gian ng??i theo v? Ph?t th?y T�y An c?ng nh? ??c Ng� V?n L?i r?t l?n v� ?�y ch�nh l� l�c ?? c�c nh�n s? nh? ?o�n Minh Huy�n, Ng� V?n L?i v� Nguy?n V?n An th?c hi?n s? m?nh v? ??i l�c b?y gi? l� t? ch?c d�n ch�ng ti?n h�nh c�c cu?c kh?n hoang l?ch s?.
T? li?u v? chi?n d?ch dinh ?i?n l?n c?a Ph?t th?y T�y An c� l? b?t ??u t? khi ng�i b? qu?n th�c ? khu v?c ch�a T�y An (n�i Sam). Theo t? li?u d�n gian v� con ch�u c�n l?u truy?n khi bi?t ng�i kh�ng ph?i l� gian ??o s? n�n vi?c qu?n th�c ?o�n Minh Huy�n c?ng c� b? l?i l?ng, �ng ch? c?n c� m?t ?? tr�nh di?n theo ??nh k? c�n l?i ho�n to�n ban ?�m ???c t? do v??t ra ngo�i ?? ch? ??o c�c ?? t? khai hoang l?p ?p. M?t trong nh?ng n?i ?� l� khu v?c Th?t s?n. V�ng L�ng Linh n� ??a n??c ??ng quanh n?m x?a kia v?n l� v�ng ??t hoang, ??a th? hi?m tr?, nhi?u th� d?, d�n c? th?a th?t, d??i s? ch? ??o c?a ?o�n Minh Huy�n v� c�c ??i ?? t?, ti?u bi?u nh? ??o Xuy?n, ??o ??t, ?�nh T�y�.?� ???c  khai th�c l?p th�nh Tr?i ru?ng, d?ng ch�a, truy?n ??o, h??ng d?n ?? t?, t�n ?? tu luy?n. T?i ?�y B?u H??ng C�c  ???c d?ng l�n (nay l� x� Th?ch M? T�y) sau n�y ???c ?? t? d?ng th�m B?u H??ng T?. T? li?u c? cho bi?t t? sau khi �ng c�ng ?? t? ??n ?�y khai ph� th� d�n ch�ng t�n ?? k�o t?i r?t ?�ng, x�m l�ng tr� ph� m?c l�n. M?t trong nh?ng n?i ?� c�n l?i ??n ng�y nay l� Th?i S?n (l� t�n g?i g?p c?a H?ng Th?i v� Xu�n S?n (T?nh Bi�n/ An Giang ng�y nay), nay c�n di t�ch th? ?o�n Minh Huy�n l� ? ch�a Tr?i ru?ng; Tr?i R?y (Th?i s?n).
V?i vi?c ?�o t?o ???c 12 ??i ?? t? g?m: Qu?n c? Tr?n V?n Th�nh; B�i V?n Th�n; B�i V?n T�y; Nguy?n V?n Xuy?n; Nguy?n V?n Th?ng; Cao V?n L�nh; L� V?n ??t; Ph?m Th�i Chung; Tr?n V?n Sang; ??ng V?n Ngo?n; Nguy?n V?n Th??ng; Tr?n V?n Th?ch[4], cho th?y ?o�n Minh Huy�n th?c s? c� nh?ng chi?n l??c r?t r� r�ng trong vi?c c?ng c? v� ?�o t?o nh�n s? cho s? nghi?p l?n. B?ng vi?c giao quy?n qu?n l� c�c c? s? khai kh?n kh�c nhau tr�n kh?p c�c v�ng khai hoang ???c c?a Nam b? l�c b?y gi?, nh�n s? ?o�n Minh Huy�n ?� thi?t k? chi?n l??c dinh ?i?n r?t chu ?�o tr�n c? s? giao cho m?i ng??i l�m ch? m?t v�ng ti?p t?c qu?n l� v� l�nh ??o nh�n d�n m� h�nh th�nh n�n nhi?u trung t�m d�n c? v� n�ng nghi?p l?n l�c b?y gi? l�:
+ Tr?i s? 1 (H?ng Th?i v� Xu�n S?n do �ng ?�nh T�y qu?n l�)
+ Tr?i B?u H??ng C�c ? L�ng Linh do qu?n c? Tr?n v?n Th�nh qu?n l�
+ Tr?i 3 ? Tr� B?ng, Mi?t C?n L? (??ng Th�p M??i) do ??o Ngo?n qu?n l�
+ Tr?i 4 ?  N�i k�t (C�i D?u) do �ng ??o Xuy?n ph? tr�ch[5]
Vi?c c?t ??t m?i trung t�m do m?t ??i ?? t? ph? tr�ch ?� h�nh th�nh n�n h? th?ng nh?ng khu tr?i ru?ng tr?i r?y, tr?i c?a� quy t? n�ng d�n khai hoang l�m ru?ng t?o ra v�ng ?nh h??ng BSKH r?t r?ng l?n. T??ng truy?n nh?ng ??i ?? t? n�y ??u l� nh?ng ng??i ??o ??c g??ng m?u, gi?i v� ngh?, th�ng th?o y l�[6]. Ch? sau m?t th?i gian kh�ng d�i to�n b? v�ng s�nh l?y r?ng b?i, c?p beo r?n r?t th�m s?n lam ch??ng kh� ?� tr? th�nh c�c tr?i ru?ng ??t ?ai tr� ph� m�u m?, thu h�t ng�y c�ng nhi?u d�n l?u t�n kh?p n?i ?? v?. L?c l??ng n�y ?� tr? th�nh ngu?n nh�n l?c t?i ch? khai th�c v� v?n h�nh ??ng b?ng s�ng C?u Long ph?c v? cho con ng??i m� h�nh th�nh n�n nh?ng trung t�m d�n c? v� s?n xu?t n�ng nghi?p l?n c?a mi?n Nam ???ng th?i. T? li?u ??a ph??ng c�n cho bi?t �khi �ng m?t ?� c� t?i m??i m?y v?n ng??i�.  S? nghi?p dinh ?i?n ?� c?a ?o�n Minh Huy�n c�ng c�c ??i ?? t? ?� t?o ra m?t b??c ngo?t l?n trong n?n kinh t? n�ng nghi?p mi?n nam l�c b?t gi?, n� kh�ng ch? l� c�ng cu?c dinh ?i?n l?n nh?t trong l?ch s? Nam b? m� v?i chi?n l??c ?� ?� th?c t?nh h?u h?t ng??i n�ng d�n nam ti?n. Vi?c khai hoang h�ng ch?c, h�ng tr?m v?n c�ng ru?ng th�nh ??t ?ai c�y c?y kh�ng ch? l� t�m ra l?i tho�t cho cu?c s?ng kh?n kh� c?a h�ng v?n d�n l?u t�n m� c�n ch?ng t? ???c t?m nh�n xa tr�ng r?ng v� chi?n l??c ph�t tri?n kinh t? n�ng nghi?p c?a ng??i kh?i x??ng l�c b?y gi?. Ch�nh v� v?y c� s?c thu h�t v� lan t?a r?t m?nh ??n kh�ng ch? c�c ??i ?? t? c?a �ng ti?p t?c noi g??ng v� v?n h�nh cho ??n m�i v? sau, m�  ngay c? khi BSKH v� c�c l�nh t? c?a n� l� Ph?t Th?y T�y An v� c�c ?? t? kh�ng c�n n?a th� nh?ng t�n ?? ?u t� c?a BSKH v?n ti?p t?c s? nghi?p dinh ?i?n ?? chinh ph?c t? nhi�n t?o ra v�ng ??ng b?ng tr� ph�. Ti?p b??c Ph?t Th?y, c�c trung t�m n�ng nghi?p kh�c c?a ??ng b?ng s�ng C?u Long nh? Tr?i ru?ng c?a �ng ??o B�? Thanh, B?y S�i t?i Ch�u ??c (An Giang) sau n�y; To�n b? khu v?c Ba Ch�c (Tri t�n - An Giang) g?n v?i s? nghi?p dinh ?i?n v� ho?t ??ng c?a �ng ??o Ng� V?n L?i�
N?u nh�n m?t c�ch t?ng th? quy ho?ch c?a c�c v�ng ??t ???c khai ph� th?i gian n�y v?i c�ng lao ?�ng g�p c?a 3 v? ti?n b?i, nh�n s?, tr� s? y�u n??c s? th?y c? m?t v�ng r?ng l?n c?a ??ng b?ng s�ng C?u Long ???c thu?n h�a khai th�c v� ?? l?i cho ng�y nay v?i nh?ng ??a danh nh?:  G� C�ng, M? C�y, Ba v�t, B?n Tre, Tr� Vinh, V�m T?n, S�c Tr?ng, ch? Mi?u, C� Mau, C?n Giu?c, Ba xuy�n, B?c Li�u, R?ch gi�, Ba Th�, Tho?i S?n, M?c D?ng, L�ng l?n; Tr� B?ng, C?n l?, �ng B??ng (??ng Th�p)�Nh?ng ??a danh n�y ?� ch?ng t? di s?n ?? s? m� c�c l�nh t? c?a t�n gi�o n?i sinh ?� ?? l?i cho h?u th? n�i chung v� nh�n d�n mi?n Nam n�i ri�ng.
V?i ph??ng ch�m �ph�t r?y l�m ru?ng, c?u d�n ?? b?nh� Ph?t th?y T�y An ?� di h�ng v?n d�n ??n c�c v�ng ??t m?i n?i ch?a c� d?u ch�n ng??i ?? c�c m�n ?? v?a lao ??ng s?n xu?t, tu t�m d??ng t�nh v� h�nh ??o c?u ??i. B?ng s?c ng??i v� � ch� d?i non l?p b?, c�c �ng ??o ?� l�nh ??o d�n l?u t�n khai hoang l?p l�ng ?? l?i di s?n v� c�ng to l?n cho ??ng b?ng s�ng C?u Long ng�y nay, ? ph??ng di?n n�ng nghi?p h? x?ng ?�ng l� nh?ng nh� dinh ?i?n c� c�ng lao l?n trong l?ch s?. Kh�ng ch? d?ng ? vi?c t? h?p d�n ch�ng th�c ??y v� l�m th�nh c�ng c�c cu?c dinh ?i?n th�nh c�ng m� v?i t? c�ch l� nh?ng nh� ho?t ??ng x� h?i, c�c �ng ??o ?� th?c hi?n m?t s? m?nh kh�c c?ng kh�ng k�m t?m quan tr?ng v?i c?ng ??ng d�n c? Nam b? l�c b?y gi? l� t?o d?ng tr? ?? tinh th?n v� t? ch?c l?i ??i s?ng c� nh�n, c?ng ??ng.
2) T?o d?ng tr? ?? tinh th?n v� t? ch?c l?i ??i s?ng c� nh�n, c?ng ??ng cho ng??i Nam B? ???ng th?i
?? c� th? � ??nh c? tr�n xa m?c v� tr�n bi?n c?� Ph?t Th?y T�y An ?� s�ng l?p thuy?t  �h?i Long Hoa� v� ng�y t?n th? ?? n�ng v? th? c�c v�ng hi?m tr? kh� kh?n l�n th�nh th�nh ??a[7]. ?i?u n�y kh�ng ch? c� t�c d?ng l?n trong vi?c huy ??ng s?c ng??i s?c c?a d?n cho vi?c khai kh?n l?p l�ng. Thuy?t �H?i Long Hoa� (m?t h?c thuy?t ??n gi?n nh?ng v? ra cho con ng??i m?t t??ng lai m?i), ?i?u n�y kh�ng ch? khi?n cho nh?ng con ng??i c?n lao c� ?i?m t?a ?? n�u b�m m� v??t qua gian kh�, v?t v? c?c nh?c trong qu� tr�nh khai s�ng l?n bi?n t�m ch? ??ng d??i m?t tr?i. M?t kh�c khi ?� l?p ???c l�ng x� th� ch�nh thuy?t Long Hoa H?i ?� c� t�c d?ng quan tr?ng trong vi?c n�ng ?? ??i s?ng tinh th?n c?a m?i c� nh�n[8]. Sau khi an ?n ???c cu?c s?ng v?t ch?t (th�n) c?a con ng??i, c�c �ng ??o ti?p t?c v?ch ra k? ho?ch b?i d??ng v� ??nh l?i nh�n c�ch (t�m)  cho ng??i d�n b?ng c�c ph??ng th?c tu hi?n c?c k? ??n gi?n d? hi?u tr�n c? s? chuy?n h�a nh?ng gi� tr? c?a gi�o l� Ph?t gi�o th�nh m?t h? th?ng gi�o l� m?i d? hi?u v� d? th?c hi?n. V?i ph??ng ch�m v� vi (kh�ng d�ng ?nh t??ng; kh�ng ?? cao v?t ch?t trong th?c hi?n nghi l? khi tu h�nh); qu�n tri?t m?i c� nh�n tu th�n theo ph�p m�n h?c Ph?t-tu nh�n, Ph?t Th?y T�y An c?ng nh? ??c b?n s? Ng� L?i ??u ?? cao T? tr?ng �n (�n t? ti�n, �n ??t n??c, �n tam b?o, �n ??ng b�o v� nh�n lo?i). ?�y l� b?n �n l?n m� m?i t�n ?? c?a c�c t�n gi�o n?i sinh ph?i h?t l�ng k�nh th? v� ph?ng s?[9]. C� th? xem ?�y l� n�t tinh t�y c?a ??o, nh?ng c?ng th? hi?n  t�nh ?ng bi?n s�ng t?o v� kh? n?ng n?m b?t t�m l�, tr�nh ?? c?a ng??i d�n Nam b? l�c b?y gi? c?a c�c y?u nh�n t�n gi�o n?i sinh. V?i ph??ng ch�m n�y kh�ng ch? l�m ??n gi?n h�a vi?c nh?n bi?t ??o l� ? ??i, l�m ng??i cho ng??i n�ng d�n m� c�n r?t ph� h?p v?i  b?n s?c c?a d�n t?c Vi?t Nam. Lo cho th�n t�m con ng??i an l?c c?ng ch�nh l� ?i?u m� c�c �ng ??o ?� tr?n tr? v� l�m ???c th�nh c�ng cho nh?ng t�n ?? c?a h? l�c b?y gi?.
Theo quy lu?t, khi m?i c� nh�n s?ng l?u t�n th� c�i t�i l� ??t l�n ??u ti�n v� c?ng l� ph??ng th?c ?ng x? ch�nh y?u ?? t?n t?i. Tuy nhi�n, khi dung n?p v�o trong m?t c?ng ??ng t?p th? m?i th� nh?ng ?ng x? nh? v?y s? d?n ??n m�u thu?n v� kh� t?o ra li�n k?t b?n ch?t trong c?ng ??ng, v� th? n?y sinh y�u c?u ph?i t? ch?c l?i ??i s?ng c� nh�n v� ??a m?t th? ?ng x? m?i ph� h?p ?? t?o ra c?ng ??ng b?n ch?t v� v?y y�u c?u c� m?t tr?/ b? ?? v? tinh th?n, v? lu�n l� m?i l� v� c�ng quan tr?ng ?? c?ng ??ng ?� t?n t?i, c�c c� nh�n li�n k?t ch?t v?i nhau. N?m b?t ???c nhu c?u n�y, c�c nh� s�ng l?p t�n gi�o n?i sinh m� ng??i kh?i ??u l� ?o�n Minh Huy�n ?� ??a ra thuy?t Long Hoa H?i, ng�y t?n th? ?? ??c th�c nh�n t�m quy v? m?t m?i; s�ng t?o l?i t? t??ng c?a Ph?t gi�o ?? l�m th�nh ph??ng th?c tu t?p m?i nh?m r�n r?a nh�n t�m, th�ng qua ?� t?ng b??c t? ch?c l?i ??i s?ng c� nh�n b?ng c�ch gi�p cho m?i ng??i nh?n th?c ???c c�ch ?? l�m thi?n l??ng cu?c s?ng c?a m�nh. M??i ?i?u hu?n c�u l� nh?ng gi�o hu?n tr?c ti?p nh? th?:
�?i?u th? nh?t th?y khuy�n n�n nh?
L�ng trung ki�n mu�n th?a c�n n�u
D?u ai n?ng nh? tr?m ?i?u
 Quy?t kh�ng b? l� cao si�u cu?/ theo th?y
Nhi?u th? th�ch ?ang gi�y con ?�
N?u ng� l�ng c�ng kh� ti�u tan
Nh?ng khi c�n ? tr?n gian
??u l� c�ng qu? ch? mang trong l�ng
?i?u th? 2 c?u mong ?? t?
T�nh b?n b� h�y gi? th?y chung
Lu�n lu�n tha th? khoan dung
Nh? khuy�n nh? nh? ch? d�ng l?i th�
D�u d?t nhau ??n tu c�ng qu?
Ph?i th?t t�nh/th� v?i c? chung quanh
Thi?t th�i cam ch?u ?� ?�nh
V� vi ph?m h?nh Th?y d�nh cho con
?i?u th? ba v?n to�n ??c h?nh
Tuy b�n bu�n c? c?c t?o t?n
??i c�ng nu�i l?y t?m th�n
??ng ham m?y chuy?n phi nh�n g?t /l??ng ng??i��[10]
 B?ng c�ch n�y c�c l�nh t? c?a t�n gi�o n?i sinh ?�  h??ng  nh?ng ng??i d�n l?u t�n v� t? ch?c th�nh m?t t?p h?p l�ng x� m?i v� h??ng h? v�o tu th�n ?? r�n d?a ph?m c�ch con ng??i, t?o ra m?t b�nh di?n x� h?i ? ?� nh?ng con ng??i t? t? x? th?p ph??ng ?� c�ng nhau v??t kh�, v??t l�n tr�n ?�i r�ch ngh�o n�n ?n ??nh b�n nhau c�ng chung x�y d?ng x�m l�ng v?i nh?ng tri?t l� s?ng ??ng thu?n. ? ph??ng di?n n�y th?c s? c�c l�nh t? c?a t�n gi�o n?i sinh ?� t?o ra m?t lu?ng sinh kh� m?i v� g�p ph?n t? ch?c l?i cu?c s?ng c?ng ??ng tr�n nh?ng v�ng ??t m?i khai ph�.
Kh�ng nhi?u gi�o l� ph?c t?p, kh�ng n?ng v? cu?c s?ng v?t ch?t; tu h�nh kh�ng n?ng v? t�n ch? gi�o thuy?t hay gi�o ch? (v� vi), ch? t?p trung v�o 4 tr?ng ?n quan tr?ng nh?t l�: �n ??t n??c, �n ??ng b�o nh�n lo?i, �n t? ti�n v� �n tam b?o v� c�c s?m truy?n, l?i r?n� theo l?i ph? truy?n b?ng th? ki?u nh? 10 ?i?u hu?n c�u (c?a Ph?t th?y ?o�n Minh Huy�n) hay s?m truy?n c?a ??c b?n s? Ng� L?i� C�c nh�n s? � l�nh t? c?a t�n gi�o n?i sinh ?� v?ch ra cho con ng??i c� nh�n th?y ???c m?i quan h? c?a c� nh�n v?i th? gi?i xung quanh theo c�c chi?u k�ch: V?i qu� kh? (?n t? ti�n); v?i t??ng lai (?n tam b?o); v?i th? gi?i (?n nh�n lo?i); v?i hi?n t?i (?n ??t n??c). Th�ng qua ?� t? m?i c� nh�n s? th?u hi?u v� nh?n th?c ???c ngh?a v?, tr�ch nhi?m c?a m�nh v?i qu� h??ng, ??t n??c. B?ng c�ch n�y c�c l�nh t? c?a t�n gi�o n?i sinh ?� th?c nh?n cho c�c c� nh�n � th?c v? ng??i Vi?t Nam, s?ng theo ??o l� Vi?t Nam th� ph?i c� tr�ch nhi?m v?i ??t n??c, ??ng b�o v� ??nh v? ???c t?a ?? c?a m�nh m� t? ?� nh�n ra th? gi?i (�n ??t n??c, �n ??ng b�o, nh�n lo?i). ? ph??ng di?n n�y c�c nh�n s?, l�nh t? c?a t�n gi�o n?i sinh ?� kh�ng ch? t? ch?c l?i ??i s?ng c?ng ??ng cho ng??i d�n m� c�n t?o ra h? gi� tr? m?i cho nh?ng con ng??i c?a v�ng ??t m?i tu�n th?, theo ?u?i v� t?n l?c c?ng hi?n cho nh?ng gi� tr? ?y. Qu? nhi�n khi h? m?t ?i, c�c h?c tr�, t�n ?? c?a  h? v?n gi??ng cao ng?n c? ??o l� ?y m� hi�n ngang s?ng ? ??i v� th?c h�nh tr�ch nhi?m, b?n ph?n c?a c�ng d�n ??t n??c. Cu?c kh?i ngh?a B?y Th?a c?a ??i ?? t? B?u S?n K? H??ng; c�c ho?t ??ng tham gia, ph?c v? c�ch m?ng c?a ??c b?n s? Ng� L?i; c�c ho?t ??ng y�u n??c c?a gi�o s? Nguy?n V?n An � v� nhi?u t�n ?? kh�c c?a c�c t�n gi�o n?i sinh sau n�y ?� minh ch?ng ?i?u ?�.
K?t lu?n:
Nh�n l?i kho?ng th?i gian t? gi?a th? k? XIX khi m� t�nh c?nh x� h?i ?ang nhi?u nh??ng, lo?n l?c n?i l�n kh?p n?i trong ?� c�c khu v?c T�y Nam b? l� v�ng c�n nhi?u v?n ?? nh?t c?a d?ch b?nh, gi?c gi�. ??i s?ng nh�n d�n th?a th?t, l?u t�n, nhi?u gi�o l� ???ng th?i kh�ng c� ?? kh? n?ng ??c th�c nh�n t�m, t�m l� x� h?i kh?ng ho?ng  th� ?�ng l�c ?� c�c y?u nh�n c?a t�n gi�o n?i sinh xu?t hi?n m� ?i ??u l� nh�n s? ?o�n Minh Huy�n.  V?i t? c�ch m?t th?y thu?c gi?i, am hi?u y l�,  phong th�i nh�n h?u, g?n d�n� �ng ?� ?em l?i m?t lu?ng sinh kh� m?i trong ??i s?ng d�n ch�ng. T�n gi�o m� �ng d?ng n�n kh�ng mang t�nh ch?t v� c?u tr�c c?a m?t t�n gi�o nh? th�ng th??ng (kh�ng gi�o l�, gi�o ch?, gi�o ???ng, nghi l? phi?n ph?c�) nh?ng ???ng h??ng ph�t tri?n chi?n l??c c?a ??o L�nh l?i thi�n v? c�c c�ng cu?c kh?n hoang dinh ?i?n ?n ??nh n?i ?n ch?n ? cho ng??i d�n v� x�y d?ng, thi?t k? c�c nguy�n t?c ?ng x? gi?a ng??i v?i ng??i, gi?a con ng??i c� th? v?i t? ti�n v� x� h?i. ? ph??ng di?n n�y c�c thi?t ch?, ph??ng ch�m tu h�nh c?a c�c t�n gi�o n?i sinh c?ng ??t ???c c?p ?? 2 c?a ??o[11]. ?�y ch�nh l� l� do khi th?a nh?n/ c�ng nh?n n� l� t�n gi�o khi?n nhi?u ng??i b?n kho?n v� v� th? cho ??n nay BSKH v?n t?n t?i nh? m?t h�nh th�i t�n gi�o d�n gian (???c c�ng nh?n theo ??n v? ch�a). Tuy nhi�n, ch�nh s? ??n gi?n c?a n� l?i thi?t th?c, d? hi?u, d? nh?, d? l�m theo v� ph� h?p v?i nh?n th?c c?ng nh? ??o l� s?ng truy?n th?ng c?a ng??i Vi?t Nam v� v?y nhanh ch�ng tr? th�nh b? ?? t�m linh, tinh th?n c?a ng??i d�n ???ng th?i m� d?n d?t h? ?i qua c?n b?o b?nh, s??ng m� c?a l� t??ng s?ng ?? v??t l�n ch�nh m�nh, chinh ph?c thi�n nhi�n, c?i t?o t? nhi�n ph?c v? cho cu?c s?ng hi?n sinh. Tu m� nh? kh�ng tu, kh�ng tu m� l� tu, v?i ph??ng th?c tu nh�n h?c ph?t n�y c?a c�c t�n gi�o n?i sinh ?� khi?n c�c t�n ?? kh�ng c�ch li x� h?i m� s?ng h�a v�o x� h?i. Kh�ng c?n li gia c?t �i, nh?ng c�c t�n ?? l?i t? nh?n th?c ???c ??o l� s?ng, khai s�ng v� ?i?u ch?nh h�nh vi c?a ch�nh m�nh ?? t? ch?c l?i cu?c s?ng c� nh�n v� cu?c s?ng c?ng ??ng t?n t?i v?ng b?n thu?n h?u t?i ng�y nay. Nh? v?y, ? ph??ng di?n n�y c�c l�nh t? c?a t�n gi�o n?i sinh ?� th?c hi?n ???c s? m?nh t? ch?c l?i cu?c s?ng c� nh�n, c?ng ??ng cho ng??i d�n v�ng ??t m?i th�nh c�ng.
V?  kh�a c?nh kinh t?, x� h?i, Ph?t Th?y T�y An v?i t? c�ch ng??i ?i ??u c�n c� c�ng lao nh? m?t nh�  ch�nh tr? c� uy t�n ?� thu h�t ???c t�n ?? v� l?u d�n ly t�n kh?p n?i khai hoang l?p l�ng bi?n nh?ng v�ng ??t hoang vu, kh?c nghi?t ??y s?n lam ch??ng kh� th�nh nh?ng l�ng m?c tr� ph�, nh?ng th? t? ?�ng vui, nh�n d�n an c? l?c nghi?p c� cu?c s?ng ?m no h?nh ph�c
 ? kh�a c?nh t�n gi�o, tri?t h?c, nh�n s? ?o�n Minh Huy�n n�i ri�ng, c�c nh�n s? sau �ng n�i chung ?� ??t ??n ng??ng c?a nh?ng v? ch�n tu. B?ng vi?c  ?� khai s�ng ra m?t t�ng ph�i m?i BSKH, sau n�y th�m T? �n Hi?u, r?i Ph?t Gi�o Hi?u Ngh?a T� L?n ??u l� nh?ng d�ng t�n gi�o c?u th?, ?em ph??ng  ch�m c�ch th?c v� nguy�n l� ??o ??c c?a ??o ?? c?i t?o nh�n t�m b?i ??p thi?n l??ng cho con ng??i. Nh?ng gi�o l� ?� c?a c�c v? ti?n b?i c?a t�n gi�o n�i sinh ?� t�c ??ng m?nh v�o t�m t?, t�nh c?m c?a con ng??i, h??ng thi?n ???c nhi?u t?ng l?p x� h?i ph?c t?p l�c b?y gi?, ?n ??nh t�nh th? x� h?i v� ??c th�c nh�n t�m quy v? m?t m?i ?? th?c hi?n nh?ng s? m?nh l?ch s? ?ang ?�i h?i l� d�n c??ng n??c m?i th?nh. V?i nh?ng c?ng hi?n n�y, c�c l�nh t? c?a t�n gi�o n?i sinh ?� g�p ph?n to l?n trong qu� tr�nh thay ??i, c?i bi�n v� l�m h?ng th?nh l?i Ph?t gi�o d??i th?i Nguy?n ?ang t? ra thi?u uy t�n v?i x� h?i v� d�n ch�ng ???ng th?i. V?i ph??ng ch�m ??n gi?n h�a m?i vi?c th? c�ng, b? c�c th? t?c r??m r�, b�i tr? m� t�n d? ?oan, b�c b? c�c ?i?u t� m? v� ??a ra ph??ng th?c tu h�nh h?p l�, h??ng ??n tu th�n nhi?u h?n tu tr� gi�o l�; h�nh ??ng ?? c?u ??i h?n l� t?ng ni?m ch? mong, c�c t�n nh�n c?a t�n gi�o n?i sinh d??i s? d?n d?t c?a c�c �ng ??o ?� t? m�nh ??ng l�n thi?t l?p cu?c s?ng, ho�n thi?n b?n th�n v� nh?n th?c s�u s?c tr�ch nhi?m c?a m�nh v?i c?ng ??ng, d�n t?c v� ??t n??c m� tr? th�nh nh?ng ngh?a s? y�u n??c ??ng l�n kh�ng Ph�p[12].
V?i v? tr� l�nh t? ??u ti�n c?a phong tr�o t�n gi�o m?i, ?o�n Minh Huy�n ?� t?o ra m?t t?p h?p t?ng l?p c? s? t?i gia y�u n??c v� c� tr�ch nhi?m v?i c� nh�n, gia ?�nh v� c?ng ??ng. V?i t? c�ch nh� Dinh di?n l?n ???ng th?i, Ph?t Th?y ?o�n Minh Huy�n v� nhi?u th? l?nh c?a c�c t�n gi�o n?i sinh ?� tr? th�nh nh?ng nh�n v?t l?ch s? c� t�i chi�u m? l?u d�n kh?n hoang, l?p l�ng l?p ?p ph�t tri?n m?t cu?c s?ng m?i ? v�ng bi�n vi?n hoang vu c?a T�y Nam b?  ?? tr? th�nh v�ng ??t ?ai tr� ph� m�u m?. Nh?ng di s?n m� h? ?? l?i cho h?u th? h�m nay ?�ng g�p l?n v�o s? h�nh th�nh ph�t tri?n c?a ??ng b?ng s�ng C?u long. Th?c hi?n ?�ng v� vi, d� kh�ng ?nh t??ng trong n?i th? t?, h? v?n l� ch?ng nh�n c?a l?ch s? v� nh?ng gi� tr? h? ?? l?i cho h?u th? ?�ng g�p l?n v�o vi?c h�nh th�nh nh�n c�ch thu?n h?u c?a con ng??i T�y Nam b? hi?n nay.
H� n?i, th�ng 7/ 2020
T�i li?u tham kh?o:
1. H?i khoa h?c l?ch s? t?nh An Giang, huy?n ?y T?nh Bi�n ( 2013) Nh�n v?t l?ch s? ?o�n Minh Huy�n (1807 � 1856), K? y?u h?i th?o khoa h?c.
2. Nguy?n Ng?c Mai (2017) Nghi l? l�n ??ng, l?ch s? v� gi� tr?. Nxb H� N?i
3. UBND T?nh An Giang ( 2007), ??a ch� An Giang, T�i li?u l?u h�nh n?i b?.
4.  Phan V?n Ki?n � V� Th�nh ph??ng (2015) L?ch s? ??a ph??ng An Giang. Nxb ??i h?c s? ph?m Tp HCM
5. T? li?u kh?o s�t, ph?ng v?n s�u t?i An Giang, Ki�n Giang n?m 2018