Gi tr? c?a th? m?u & nghi l? ln ??ng trong b?i c?nh v?n ha, x h?i Vi?t Nam
- Thứ ba - 03/01/2017 11:04
- In ra
- Đóng cửa sổ này
1. ??t v?n ??:
??o th? m?u v nghi l? ln ??ng ? t?ng t?n t?i ? Vi?t Nam t nh?t l h?n 10 th? k?, ?y c?ng l m?t lo?i hnh tn gio gy kh nhi?u tranh lu?n c?ng nh? ch?u nhi?u tai ti?ng, ?i?u ti?ng, chnh v ?i?u ny nn n ? thu ht khng t cc nh khoa h?c, cc c?p qu?n l (v?n ha & tn gio). Ngay c? khi ht v?n ? ???c cng nh?n l di s?n v?n ha phi v?t th? th xung quanh nghi l? ln ??ng v?n cn c nhi?u ki?n tri chi?u. V?n ?? khng ch? ? cu h?i ??t ra li?u c nn di s?n ha ln ??ng m cn n?m ? ci ngh?a ?ch th?c c?a ??o th? m?u l ? ?u?. M?c d cng trnh chuyn kh?o v? nghi l? ln ??ng l?ch s? v gi tr? c?a ti ? t?ng ?? c?p v gi?i bi ton ny m?t cch kh k? l??ng d??i gc nhn c?a tn gio h?c, nhn h?c, tm l b?nh h?c. Bi vi?t ny m?t l?n n?a kh?ng ??nh thm nh?ng gi tr? t?t y?u c?a ??o m?u & nghi l? ln ??ng.
??o th? m?u v nghi l? ln ??ng ? t?ng t?n t?i ? Vi?t Nam t nh?t l h?n 10 th? k?, ?y c?ng l m?t lo?i hnh tn gio gy kh nhi?u tranh lu?n c?ng nh? ch?u nhi?u tai ti?ng, ?i?u ti?ng, chnh v ?i?u ny nn n ? thu ht khng t cc nh khoa h?c, cc c?p qu?n l (v?n ha & tn gio). Ngay c? khi ht v?n ? ???c cng nh?n l di s?n v?n ha phi v?t th? th xung quanh nghi l? ln ??ng v?n cn c nhi?u ki?n tri chi?u. V?n ?? khng ch? ? cu h?i ??t ra li?u c nn di s?n ha ln ??ng m cn n?m ? ci ngh?a ?ch th?c c?a ??o th? m?u l ? ?u?. M?c d cng trnh chuyn kh?o v? nghi l? ln ??ng l?ch s? v gi tr? c?a ti ? t?ng ?? c?p v gi?i bi ton ny m?t cch kh k? l??ng d??i gc nhn c?a tn gio h?c, nhn h?c, tm l b?nh h?c. Bi vi?t ny m?t l?n n?a kh?ng ??nh thm nh?ng gi tr? t?t y?u c?a ??o m?u & nghi l? ln ??ng.
2. N?i dung:
2.1. ??o th? M?u th?c t? hay kht v?ng c?n ???c tn tr?ng c?a ng??i ph? n? Vi?t
Trong cc lo?i hnh tn gio truy?n th?ng ? Vi?t Nam th th? n? th?n/ th? m?u chi?m m?t t? l? khng h? khi?m t?n. Cng trnh t?ng k?t c?a Mai Th? Ng?c Chc v ?? Th? H?o ? t?ng k?t cho bi?t c t?i g?n 100 n? th?n ???c th? ph?ng ? kh?p ??t n??c Vi?t Nam. Trong ? n?i ln m?t s? n? th?n ???c dn gian tn x?ng ln hng m?u: Qu?c M?u/ m?u nghi thin h?. ? l nh?ng nhn v?t sau: Qu?c M?u Ty Thin (Tam ??o); M?u u C? (V?nh Phc); M?u Li?u H?nh (Ph? Giy/ Nam ??nh); M?u S?n (L?ng S?n); Thin yana Thnh M?u (Hu?)?i?u ny kh?ng ??nh c m?t th?c t? th? M?u r?t phong ph ? Vi?t Nam, d?i th? m?u ny ko di t? ??ng b?ng (Nam ??nh) t?i mi?n ni (M?u S?n/ L?ng s?n) v ch?y d?c c? cc d?i ven bi?n duyn h?i mi?n Trung (Hu?).
V?n ?? l t?i sao l?i c nhi?u n? th?n v cc m?u th?n nh? th?, ci g v? t? nhin, x h?i c?a c? dn ny, ??t n??c ny ? khi?n ngay trong c? ??i s?ng tm linh th y?u t? n? v?n c? l tr?i v??t?
Cho ??n nay chng ta ? b??c sang th? k? XXI v?i nh?ng ??nh h??ng pht tri?n x h?i v?i n?n kinh t? nhi?u thnh ph?n, kinh t? cng nghi?p, kinh t? tri th?c.v.v v th?c s? ? c nh?ng ??i thay l?n lao trn ph??ng di?n thi?t l?p n?n kinh t? ch? ??o/ m?i nh?n: Cng - th??ng nghi?p. Nh?ng s? th?t hi?n nhin v v?n khng ai c th? ph? nh?n r?ng chng ta v?n ch? l m?t n??c nng nghi?p, c ch?ng l n??c nng nghi?p xu?t kh?u g?o. V?i 75% dn s? hi?n nay v?n s?ng b?ng ngh? nng (nng nghi?p c?n v nng nghi?p n??c) v tr??c 1980 th c t?i 90% dn s? lm nng nghi?p. H?ng s? v?n ha c?a Vi?t Nam do v?y ? v v?n l nng dn nng thn nng nghi?p.
??c th phn cng lao ??ng c?a n?n kinh t? nng nghi?p/ ti?u nng l cc cng vi?c ph?n l?n ph h?p v?i ch?c n?ng c?a ng??i ph? n?, qu? th?t ph? n? Vi?t x?a ??m nh?n h?u h?t cc cng ?o?n: t? gieo h?t, c?y la, g?t ??p, ??n ph?i thc, r?i xay, gi, d?n, sng (cc cng ?o?n ?? lm ra h?t g?o ngy x?a) ?n ng c tham gia v?n ch? l cy v b?a. Th?c t? ny ? cho th?y ng??i ph? n? chnh l l?c l??ng ??m nh?n vai tr lm kinh t? chnh c?a gia ?nh.
Nhn l?i l?ch s? d?ng v gi? n??c c?a Vi?t Nam cho th?y cu?c s?ng c?a ng??i ph? n? Vi?t theo m?t gu?ng quay khp kn nh? th? ny: khi b th qut nh r?a bt, l?n thm m?t cht th ?m em gip vi?c nh, l?n ln d?c s?c lm giu cho cha m? (tam nam b?t ph, t? n? b?t b?n); khi ???c g?/ bn v? nh ch?ng th l ?? gnh vc giang s?n nh ch?ng t?c l l?y ch?ng khng ph?i ?? h??ng h?nh phc l?a ?i m ?? ti?p t?c tr? thnh lao ??ng chnh c?a gia ?nh nh ch?ng. D c ch?ng ? nh, hay ch?ng ?i phu, ?i lnh th ng??i ph? n? v?n ph?i lo trn b?n ph?n th? ch?ng, nui con v ch?m sc b? m? ch?ng. Ci gnh n?ng ny ? theo su?t cu?c ??i nhi?u th? h? ng??i ph? n? Vi?t Nam v v?n cn t?n t?i ? nng thn Vi?t Nam ngy nay.
Trong l?ch s? d?ng v gi? n??c c?a ng??i Vi?t Nam th ??p ? ng?n l?t v ch?ng gi?c gi? nh l hai k? th th??ng xuyn, lin t?c. Chi?n tranh v ??p ?, xy thnh, ??p l?y? ht s?c l?c ng??i ?n ng vo cc cu?c chi?n ch?ng th trong, gi?c ngoi. H?t chi?n tranh th ?n ng l?i ?i h?c, ?i thi thnh ra ng??i ph? n? v?n l ng??i lao ??ng chnh. M?t quan l tm tr?m ??ng/ ch?t chiu thng thng cho ch?ng ?i thi. ?? cng ?ng c? nh?ng tr?ng trch ny th ngoi cng vi?c ??ng ng ru?ng v??n, ng??i ph? n? cn ph?i th?t l?ng b que, x?n vy quai c?ng tay ??m tay chiu m quanh n?m bun bn ? mom sng cho d ? l bun thng bn m?t, bun ??u ch?, bn cu?i ch? th c?ng v?n l nh?ng hnh ?nh ng??i ph? n? lm th??ng m?i s? khai. Khng ch? l ng??i ch? l?c chnh cho ch?ng kinh t? gia ?nh m ng??i ph? n? Vi?t trong truy?n th?ng ch?u g?n nh? hon ton trch nhi?m nui d?y con ci. H?nh ki?m v t??ng lai c?a con ci g?n nh? do ng??i m? ch?u trch nhi?m Phc ??c t?i M?u; Con d?i Ci mang; mua heo ch?n ni, l?y gi ch?n dng ho?c l?y con xem m? ??u l nh?ng cch ngn r?n d?y ng??i ph? n? v bu?c h? d mu?n hay khng c?ng ph?i g?ng mnh lo trn b?n ph?n v ph?i ?p ?ng ?? cc tiu chu?n: lao ??ng t?t, ?? nhi?u con v ??m ?ang m?i vi?c nh v ph?i l t?m g??ng cho con ci. M?t hnh thi kinh t?, x h?i v v?n ha ? ch?c ch?n s? t?o ra m?t tm l x h?i v cch ?ng x? t??ng thch ? l: ng??i ph? n? ???c n? v?, tn tr?ng. V?n ha Vi?t c? ? l?u l?i r?t nhi?u d?u hi?u kh?ng ??nh s? th?t v? cch ?ng x? ?y ??i v?i ph? n?. Khng ph?i ng?u nhin m con ???ng l?n l?i ???c g?i l ???ng Ci, r?i hng lo?t cc khi ni?m: sng Ci (sng l?n), thng Ci (thng l?n), c?t Ci, my CiV l? ???ng nhin th?n linh c?a x h?i m vai tr quan tr?ng thu?c v? ph? n? ny ph?i ph?n ?a l n? th?n: n? th?n M?t tr?i; T? Php, Ph?t M?u; b ?, b ?en, b cha X?, b M?, b H?a, b Th?, b Kim, b M?c, b Th?y... ??u l n? th?n. Khng ph?i ng?u nhin m khi B Tr?ng, b Tri?u h m?t ti?ng l c? m?y ch?c thnh tr ??u nh?t lo?t h??ng ?ng ??ng d??i ng?n c? kh?i ngh?a c?a hai b ?? r?i cu?c kh?i ngh?a lm kinh thin ??ng ??a ?y ? lm c? ??n thin tri?u Hoa h? c?ng ph?i lo s? m c? vi?n ??i t??ng d?ng mnh nh?t lc b?y gi? l M Vi?n, r?i L?c D?n d?n qun sang ?n p.
Nghn n?m B?c thu?c v ch?ng B?c thu?c ? khi?n tinh th?n tr?ng n? c?a c? dn nng nghi?p ph??ng Nam b? nh?t nha ?i b?i h? t? t??ng ph??ng B?c. Tnh th? v ??a v? c?a ng??i ph? n? ? b? l?t ng??c l?i khi v?n ha Nho gio du nh?p v ngy cng su ??m trong h? th?c x h?i. Nh?t l khi khi ph?c l?i ???c ??c l?p v thi?t l?p nn tri?u ??i tr? v, cc t?ng l?p qu t?c ph??ng Nam ? ph?i vay m??n m hnh cai tr? c?a ph??ng B?c, th b?t ??u t? ?y t? t??ng tr?ng nam, khinh n? b?t ??u ???c xc l?p v h?n su trong tm th?c nh?ng ng??i ?n ng nhi?u t?ng l?p. Song song v?i t? t??ng ? th s? ph?n ng??i ph? n? Vi?t Nam ch?u th??ng ch?u kh, v?t v? nh?c nh?n khng nh?ng khng ???c bi?u d??ng, kh?ng ??nh l?i m ???c/ b? tri bu?c, th? ch? ha b?i cc th? ??o tam tng, t? ??c. V?i quan ?i?m nh?t nam vi?t h?u, th?p n? vi?t v ? ??y ng??i ph? n? vo tnh th? phu x??ng, ph? ty. Ph? n? khng ???c ?i h?c, ?i thi b?i v ph? nhn nan ha, ph? n? khng ???c vo ?nh, ph? n? khng c quy?n l?i trong th?a k? gia s?n.v.v Trong ??i s?ng dn gian th hnh ?nh Chu Long ?i nui b?n thay ch?ng ? thnh bi?u t??ng khuy?n khch ng??i ph? n? Vi?t Nam s?ng v ch?t v?i l? s?ng tun th? v ph?c v? ng??i ?n ng. T?t c? nh?ng quy ??nh ?y ? bp ngh?t cu?c s?ng c?a ng??i ph? n?, h?n ch? t?t th?y m?i c? h?i pht tri?n c?a h?. ??c bi?t v?i nh?ng ??i t??ng h? nho th ng??i ph? n? ch? ???c coi nh? l m?t th? cng c? trong tay ng??i ?n ng.
S? th?t b?i v? gi?i trong t??ng quan v? th? x h?i nam n? ? ??y ng??i ph? n? Vi?t vo tnh tr?ng b? coi r?, khng ???c ghi nh?n m?c d h? v?n s?ng, lm vi?c ??n c?n ki?t s?c mnh v ci g?i l gnh vc giang s?n nh ch?ng. Khng t n?i, t hon c?nh nhi?u m?nh ??i ng??i ph? n? t? qu t?c t?i bnh dn ??u lm vo c?nh t??ng th th?m: D??ng Vn Nga m?c d c cng lao l?n trong vi?c n?i tr? ?? cho ch?ng tri?u ?nh lc ngn cn treo s?i tc, nh?ng khi ? ch?t r?i, t??ng th? b v?n b? vua quan nh L li t? ??n th? vua ?inh sang ??n th? vua L; Tr?n Th? Dung, Nguyn Phi ? Lan l nh?ng ng??i ph? n? xu?t s?c l v?y nh?ng v?n khng kh?i b? cc s? gia phong ki?n ch bai ny n?; Tr?n Huy?n Trn b? g? cho cha Chim v m?c ?ch chi?m ??t, sau ???c c?u v? nh?ng c?ng ph?i khoc o ?i tu; Cng cha An T? gp ph?n lm th? n?n n??c nh?ng khng m?t dng s? chnh th?ng no ghi chp v? nng ch?t s?ng ra sao sau khng chi?n ch?ng Nguyn Mng; n? t??ng Bi Th? Xun b? Gia Long cho voi dy ng?a x khi b b?i tr?n; b Hong H?u c?a vua Quang Trung c?ng b? vua quan nh Nguy?n qu?t m? sau khi ? m?t Ci th?c tr?ng nam khinh n? ny v?n cn ko di t?i t?n nh?ng n?m ??u th? k? XX, th?m ch v?n cn ??y r?y trong ti?m th?c, th?c ng??i ?n ng th?i nay, t?t c? nh?ng c?nh t??ng ?y, nh?ng ?au kh? ?y c?a ph? n? ??u b? nh?ng th? nhn danh qun t? tr?c ti?p hay gin ti?p st h?i. Nhi?u ghi chp c?a ng??i n??c ngoi khi ??n VN h?i ??u th? k? XX r?t ng?c nhin v? tnh th? ny c?a ph? n? Vi?t: nh?ng ng??i ?ng ngoi khng bi?t ghen tung v t quan tm ??n ph? n?, th?m ch h? ? ?em g? bn cho nh?ng ng??i n??c ngoi ho?c ?em dng t?ng cho nh?ng ng??i m h? qu tr?ng [1]. Trong gi?i tr th?c nam gi?i ??u th? k? XX khi m t? duy ph??ng Ty ? t nhi?u ?nh h??ng th vi?c ng??i ph? n? dm s?ng cho mnh v tham gia ho?t ??ng x h?i, ??ng ?n di?n thuy?t nh? Nguy?n Th? Kim v?n cn b? nhi?u ??ng my ru c h?c hnh tm ?? ph??ng ti?n thng tin ?? gi?u c?t b. Th?m ch cho ??n hm nay th t? l? ph? n? b? b?o hnh b?i ch?ng v cha c?a mnh v?n cn r?t ph? bi?n trong x h?i hi?n ??i. S? li?u c?a cc Vi?n ki?m st cc t?nh cho bi?t 18/ 53 t?nh thnh ph? c t?i 11.603 v? ?nh ??p hnh h? v? v con gi (bo co t?ng k?t sau 8 n?m th?c hi?n lu?t hn nhn gia ?nh 1987- 1994. Kh?o st c?a V? M?nh l?i (1999) cho bi?t c t?i 10 - 25% ng??i v? (trong cc gia ?nh t? ngho giu) b? ?nh ??p; bo ph? n? thnh ph? HCM (15/1/ 2003) cho bi?t trong 1.165 ca b?o hnh gia ?nh th 43,6% l ph? n? b? b?o hnh v? th? xc, 55,3% b? b?o hnh v? tinh th?n[2]
Trong b?i c?nh v?n ha v tm l x h?i ?y ng??i ph? n? Vi?t ch?c ch?n ch? c hai l?a ch?n, m?t l y?u ?u?i g?c ng v hai l m?nh m? ??ng ln. X h?i Vi?t Nam trung ??i ? ch?ng ki?n v vn c? hai c?nh s?ng ?y v th? m nh?ng g??ng m?t ph? n? tiu bi?u ? Vi?t Nam c c? Nguyn Phi ? Lan ?? c th? th?c thi ???c nh?ng hoi bo c?ng c? v??ng tri?u, xy d?ng qu?c gia c??ng th?nh, b ? dm m?nh m? ??ng ln ginh l?y v? th? v ch? ??ng cho mnh v c?ng c c? ng??i ph? n? ch? bi?t than khc s?u bi trong cung an ngm khc. Nh?ng c m?t ?i?u nh?n th?y r?t r l d than khc hay m?nh m? ??ng ln th m?t xu h??ng chnh v ?ch th?c c?a ng??i ph? n? Vi?t, c?a v?n ha dn gian ng??i Vi?t v?n c? l tm m?i cch ?? kh?ng ??nh v? th? c?a gi?i n?. Ba ??ng m?t m? ?n ng/ ?em b? vo l?ng cho ki?n n tha/ ba tr?m m?t m? ?n b/ ?em v? ?? tr?i chi?u hoa cho ng?i (ca dao) chnh l ti?ng ni ?y. Qu? nhin, khi h? t? t??ng Nho gio b?c l? nhi?u khi?m khuy?t trong th?c hnh qu?n tr? ??t n??c th v?n ha dn gian v?i nh?ng th?c hnh tn gio th? n? th?n l?i tr?i d?y v l?n ny th ???c c?u trc l?i v ?ng hong b??c ln v? tr cao h?n v? tr n? th?n ban ??u: Qu?c M?u/ M?u nghi thin h? v?i nhn v?t trung tm Li?u H?nh Th?n ch? ??o th? M?u ? ng??i Vi?t.
S? ti c?u trc v xu?t hi?n c?a M?u Li?u ? th? k? cu?i XVII- XVIII ? cho th?y r rng m?t th?c mnh li?t c?a dng v?n ha M? v nhu c?u ?i ???c tn tr?ng c?a m?t n?a th? gi?i. Sau bi?t bao th? k? b? tri bu?c b?i gio l phong ki?n, b? t?n th??ng, b?m gi?p trong chi?n tranh nh?ng th?c ?y v?n b?n b? t?n t?i v ???c nui d??ng trong mi tr??ng v?n ha tm linh ?? r?i ?ng th?i ?i?m thch h?p n v??t ln ?? ?i l?i v? th? c?a gi?i mnh trong v?n ha dn t?c. ? ?y r rng th?c v? gi?i ? ???c nui d??ng ?? tr? thnh kht v?ng v cu?i cng s? ??ng ?n c?a hi?n t??ng ln ??ng th? m?u n?ng nhi?t trong vi ch?c n?m tr? l?i ?y c l? ch? l thao tc hi?n th?c ha kht v?ng ?.
2.2. Nghi l? ln ??ng & nh?ng gi tr? c? b?n
Nghi l? ln ??ng h?u bng l m?t th?c hnh tn gio chnh v c? b?n nh?t trong th? M?u ? Vi?t Nam. C th? n?i ny, n?i kia c nh?ng khc bi?t ?i cht, c?ng nh? c c? khc bi?t gi?a ln ??ng thu?c dng ph th?y v ln ??ng thu?c dng ??ng c?t, nh?ng ci m chng ti bn ? ?y l gi tr? c?a th?c hnh nghi l? ??i v?i con ng??i v v?n ha Vi?t.
Trong nhi?u ho?t ??ng th?c hnh tn gio c?a ng??i Vi?t th ln ??ng h?u bng l m?t th?c hnh tn gio h?t s?c ??c bi?t. N ??c bi?t khng ch? b?i ? l th?c hnh th? thnh/ thnh M?u v?i nh?ng trang ph?c, ha trang h?t s?c sinh ??ng m cn ? nh?ng kh? n?ng/ch?c n?ng lin k?t x h?i, tr? li?u tm l, nng ?? con ng??i t?o ra cho ng??i th?c hnh m?t th? quy?n l?c m?m v th? n ??c bi?t thu ht ph? n? v nhm x h?i y?u th?. ?i?u ny t?o ra gi tr? c?a nghi l? v gi?i thch s? t?n t?i b?n b? qu? n qua bao n?m thng th?ng tr?m.
T?ng b? c?m ?on, b? t?y chay, b? ??t ra ngoi l? c?a cc bn lu?n v? tn gio dn t?c, th?m ch ngay c? d??i th?i phong ki?n, trong khi c? ng??i ??ng ??u tham gia ho?c ?ch thn ??ng ?n cng th?n tr?i, th?n ??t v?i nh?ng nghi th?c h phong hon v? nh?ng g?n nh? ch?a tri?u ??i phong ki?n chnh th?ng no ? Vi?t Nam l?i th?a nh?n v cho t? ch?c ln ??ng, h?u bng. Nhi?u giai ?o?n ln ??ng b? c?m g?t gao, ng??i ??ng c?t b? truy ?u?i, qu t?c phong ki?n ng??i no dm m?i ??ng c?t v? t? dinh lm l? l?p t?c b? tr?ng ph?t ti m?u ph?n. L?nh c?m ??ng c?t c?a Vua L l?i khi vy thnh ?ng Quan; vi?c b?t v gi?t ??i th?n L Ngn ch? v ??a m? ??ng h? Nguy?n vo t? dinh ?? lm l? c?u cho con gi[3]; hay cc cu?c ??p ph h?y ?i?n th? c t? ch?c ln ??ng nh?ng n?m sau c?i cch ? Mi?n b?c??u l nh?ng hnh vi t? ??o nh? v?y. Nh?ng r?t l? lng l ln ??ng, h?u bng v?n ???c duy tr, v?n s?ng trong ??i s?ng tm linh dn gian, ??n nay th?i c?a kinh t? tri th?c th th?c hnh ln ??ng v?n n?i ln nh? m?t hi?n t??ng x h?i.
Ph?i th?a nh?n r?ng c nhi?u ?i?m t?n nghi xung quanh nghi l? ln ??ng; c?ng c c? nh?ng n?y sinh tiu c?c trong vi?c l?i d?ng tnh m? c?a nghi l? ?? tr?c l?i c?a nhi?u c nhn; g?n ?y nh?t th c c? s? bi?n t??ng, l?ch chu?n khi th?c hnh nghi l?, th?m ch c? kinh doanh nghi l?. Nh?ng nghin c?u su v th?c s? nghim tc v? nghi l? ny c?ng ph?i th?a nh?n r?ng vi?c th?c hnh nghi l? ln ??ng, h?u bng v?n c nh?ng gi tr? nh?t ??nh. ? ph??ng di?n no ? n v?n ph h?p, pht huy ???c tc d?ng ??c bi?t v?i tm l, tnh cch ng??i Vi?t trong b?i c?nh x?a c?ng nh? nay.
Th? nh?t: ??n v?i th?c hnh ln ??ng, h?u bng cc ??i t??ng x h?i l ph? n? v nhm nh?ng ng??i d? b? t?n th??ng d? dng tm th?y ???c ch? d?a trong m?t c?ng ??ng cng ??c tin. C?ng ??ng ? t?n t?i v?i danh x?ng B?n H?i, trn th?c t? h? l m?t nhm x h?i c quan h? ch?t ch? v?i nhau v t?o thnh m?t m?ng l??i x h?i. T? vi?c cng nhau tham gia th?c hnh nghi l?, h? tr? thnh b?n, thnh ??i tc lm ?n, th?m ch thnh b?n tnh. Ni?m tin vo thnh th?n chuy?n ha thnh ni?m tin vo nhau, s? h? tr? nhau trong th?c hnh nghi l? ? t?o ra hi?u ?ng trch nhi?m t??ng h? qua l?i, ?i?u ny ? thc ??y cc c nhn lin k?t v h? tr? nhau trong cu?c s?ng. T? ph??ng di?n ny quan h? trong cng m?t b?n h?i ? t?o ra v?n x h?i cho cc thnh vin. Nh? ? m cng vi?c kinh doanh, lm ?n c th? t?t h?n ln do c thm nhi?u m?i quan h?.
Th? hai: Trong th?c hnh nghi l? ln ??ng ? t?o ra nh?ng c?m xc mang tnh th?m m? cao. V?i mi tr??ng di?n x??ng ??c bi?t (khng gian tm linh/ th?n thnh) b?ng vi?c thay ??i cc trang ph?c khc nhau ng??i th?c hnh nghi l? khng ph?i t? l? thnh th?n m tr? thnh/ vo vai thnh th?n. S? xu?t hi?n d l th?t hay khng th?t c?a thnh th?n trong nghi l? th trong tm th? nh?ng ng??i xung quanh d? l? v?n ph?i l quy t?c b?t di b?t d?ch: Knh tr?ng. Nh? v?y, vi?c th?c hnh nghi l? ? ??o chi?u ?ng x?: ch?ng v?n ph?i l?y v?; anh v?n ph?i l?y em, nam v?n ph?i vi l?y n? (v?i xung quanh l l?y thnh); v d l b?t k ai, thn ph?n th? no lc thnh nh?p nh? v?y cc ch? th? ??ng hon ton c uy quy?n v ???c th? hi?n quy?n uy c?a mnh. ? ?i?m ny th?c hnh nghi l? ? t?o ra quy?n l?c, cn b?ng l?i v? th? x h?i v xoa d?u nh?ng t?n th??ng, b?m gi?p m h?ng ngy trong ??i th??ng nhi?u c nhn ph?i ch?u ??ng[4].
Th? ba: Trong ln ??ng khi ch?u tc ??ng tr?c ti?p c?a m nh?c v?i nh?ng ?i?u th?c ??c bi?t, cc ??ng tc nh?y ??ng ??a con ng??i ta r?i vo tr?ng thi gi?ng nh? thi?n ??ng. Nh? ? c?m xc b? d?n nn ???c phng thch khai m? m ?i?u ch?nh ???c tm l v ??a con ng??i ta tr? v? tr?ng thi cn b?ng. Khng ngo?i tr? c nh?ng tr??ng h?p ch? th? (ng??i ln ??ng) m c b?nh (do b? m th?; t? m th? ho?c m?c cc ch?ng b?nh v? tm th?n ? th? nh? nh? r?i lo?n c?m xc ? cc th? h?ng c?m ho?c tr?m c?m) ???c th?ng hoa (do tc d?ng c?a m nh?c, ch?t kch thch, v s? tung h tn th??ng c?a ng??i h?u ??ng) m kh?i b?nh. ? l ch?a k? c bi?t c nh?ng c?n ??ng th?c s? l ng??i nh?y c?m, c m?m m?ng kh? n?ng xu?t hi?n tm linh, khi r?i vo tr?ng thi h?ng ph?n ? c??ng ?? cao h? c th? l?nh h?i/khai m? ???c nh?ng kh? n?ng phi th??ng ??t xu?t: C?m nh?n ???c sng m, nhn th?y, nghe th?y nh?ng hnh ?nh, ngn ng? m ng??i bnh th??ng khng nhn th?y ho?c nghe th?y
? l ch?a k? ??n nh?ng tc d?ng ngo?i khc nh?: Vi?c th?c hnh nghi l? ? nh? m?t hnh th?c c?u kch thch ngu?n cung l s?n xu?t cc m?t hng th? cng m? ngh? tinh x?o nh? may thu kh?n o, lm vng m. Nghin c?u c?a ti ? cho bi?t vi?c lm nh?ng m?t hng ny ? gi?i quy?t cng ?n vi?c lm cho nhi?u ng??i l ph? n? ? t?ng r?i vo tnh tr?ng khng c b?t c? m?t ngu?n thu nh?p no trong khi trch nhi?m gnh vc gia ?nh v?n ? n?ng ln ?i vai g?y c?a h?[5]. Bn c?nh ? th?c hnh nghi l? gi?ng nh? m?t b?o tng s?ng n khng ch? b?o l?u l?i qu kh? vng son c?a l?ch s? nh?ng ng hong b cha ? Vi?t Nam m cn c tc d?ng b?o t?n cc di s?n v?n ha dn gian ng??i Vi?t. ? l ch?a k? ??n s? t?n t?i c?a ln ??ng th? Thnh/ thnh M?u ? ng??i Vi?t/ Vi?t Nam nh? m?t s? kh?ng ??nh t?t y?u tnh d? bi?t v?n ha gi?a ph??ng Nam v ph??ng B?c.
3. K?t lu?n:
Trong b?i c?nh v?n ha nng nghi?p la n??c th c?ng n?y sinh tm l tr?ng vai tr c?a ng??i ph? n?. Th?c t? ? cho th?y nh?ng ?ng gp, nh?ng hy sinh c?a nhi?u th? h? ph? n? ?? duy tr m?t n?n t?ng gia ?nh truy?n th?ng ba, b?n th? h? ???c yn ?m v c?ng t?o nn m?t x h?i kh yn ?n v?i thin h??ng b?o t?n. V?i vai tr ?y ng??i ph? n? ? t?ng ???c nng ln ? nh?ng v? tr x?ng ?ng trong th? ?ng x? c?a gia ?nh, x h?i, nh?ng c?ng t?ng b? d?p vi xu?ng, b? ??ng ngoi l? c?a s? pht tri?n x h?i, b? khu bi?t ha, b? ngo?i bi?t trong vi?c trao cho nh?ng c? h?i v m? r?ng c? h?i. T?n th??ng tm l mang tnh x h?i ? khi?n nhi?u th? h? ph? n? b? m?c c?m v lng qun th?c v? b?n thn v khng mu?n/ khng dm t? kh?ng ??nh gi tr? c?a mnh. Nh?ng th?m su trong ti?m th?c/ v th?c c?a gi?i v?n nh?c nh? v? m?t nhu c?u c?n ???c kh?ng ??nh v ph di?n. Ph?i ch?ng ? chnh l l do ?? ln ??ng, th? M?u ch?a bao gi? tn l?i trong v?n ha dn gian ng??i Vi?t./.
Cc ti li?u tham kh?o
1. L. Cadire Les europens qui out vu le vieux Hu: Gemalli Careri, (V? v??ng qu?c ?ng Ngoi v kinh thnh k? ch?) T?p ch B.A.V.H s? 3 1930 (tr 236).
2. L Qu ?n , L tri?u thng s?, nxb VHTT.
3.Nguy?n Ng?c Mai (2000), Tm hi?u bi?u t??ng mu s?c trong tn ng??ng T? ph?, t?p ch nghin c?u ?N . s 2
4.Nguy?n Ng?c Mai (2001), B??c ??u tm hi?u trang ph?c trong tn ng??ng th? m?u, t?p ch VHNT, s? 6
5.Nguy?n Ng?c Mai (2009), M?ng x h?i c?a nh?ng c?n ??ng, t?p ch nghin c?u Con ng??i. S? 3
6. Nguy?n Ng?c Mai (2009), M?i lin h? gi?a ln ??ng (Vi?t) v ma Bng (ch?m) t?p ch nghin c?u v?n ho. S? 2
7. Nguy?n Ng?c Mai (2010), Ln ??ng ? chu th? b?c b?, v m?t s? v?n ?? ??t ra, T?p ch v?n ho ngh? thu?t, s? 6
8.Nguy?n Ng?c Mai (2010), Nghi l? ln ??ng v m?i quan h? v?i nhm x h?i ??c th. T?p ch nghin c?u Con ng??i. S? 3
9.Nguy?n Ng?c Mai (2013) Tc ??ng c?a kinh t? th? tr??ng ??n th?c hnh nghi l? ln ??ng ? ??ng b?ng b?c b?, s? 351- 352 (thng 9- 10).
10.Nguy?n Ng?c Mai (chuyn kh?o 2013) Nghi l? ln ??ng l?ch s? v gi tr?, Nxb VHTT
11. Nguy?n Ng?c Mai (4/2014), Ma l?a trong nghi l? ln ??ng. T?p ch nghin c?u tn gio. S? 4
12.Nguy?n Ng?c Mai (2015) The phenomeno of Mountain God Worship and Vietnamese Attitudes,Journal of Mountain and Humanities, m s? ISSN2465- 8162, Korea/ 2015. Institute of Mt.Jirisan Region Cutural studies, Sunchon National University, Korea.
13. Nguy?n H?u Minh, Tr?n Th? Vn Anh ( 2009) B?o l?c gia ?nh ??i v?i ph? n? ? Vi?t Nam, Nxb KHXH
14.Tr?n Ng?c Thm (1997), Tm v? b?n s?c v?n ho Vi?t Nam, Nxb TP HCM.
15. T??ng Giang Th? (1934), "Phong ho ??t H Thnh", T?p ch Nam phong (197)
16. Hong B Th?nh (2009), "V?n x h?i, m?ng l??i x h?i v nh?ng ph t?n", T?p ch X h?i h?c (1).
17. Ng ??c Th?nh (1996), ??o M?u ? Vi?t Nam. Nxb V?n ho thng tin.
18. Ng ??c Th?nh ch? bin (2004), ??o M?u v cc hnh th?c Shaman trong cc t?c ng??i ? VN v chu , Nxb Khoa h?c x h?i.
19.L Th? Nhm Tuy?t (1975) Ph? n? Vi?t Nam qua cc ??i, Nxb KHXH
2.1. ??o th? M?u th?c t? hay kht v?ng c?n ???c tn tr?ng c?a ng??i ph? n? Vi?t
Trong cc lo?i hnh tn gio truy?n th?ng ? Vi?t Nam th th? n? th?n/ th? m?u chi?m m?t t? l? khng h? khi?m t?n. Cng trnh t?ng k?t c?a Mai Th? Ng?c Chc v ?? Th? H?o ? t?ng k?t cho bi?t c t?i g?n 100 n? th?n ???c th? ph?ng ? kh?p ??t n??c Vi?t Nam. Trong ? n?i ln m?t s? n? th?n ???c dn gian tn x?ng ln hng m?u: Qu?c M?u/ m?u nghi thin h?. ? l nh?ng nhn v?t sau: Qu?c M?u Ty Thin (Tam ??o); M?u u C? (V?nh Phc); M?u Li?u H?nh (Ph? Giy/ Nam ??nh); M?u S?n (L?ng S?n); Thin yana Thnh M?u (Hu?)?i?u ny kh?ng ??nh c m?t th?c t? th? M?u r?t phong ph ? Vi?t Nam, d?i th? m?u ny ko di t? ??ng b?ng (Nam ??nh) t?i mi?n ni (M?u S?n/ L?ng s?n) v ch?y d?c c? cc d?i ven bi?n duyn h?i mi?n Trung (Hu?).
V?n ?? l t?i sao l?i c nhi?u n? th?n v cc m?u th?n nh? th?, ci g v? t? nhin, x h?i c?a c? dn ny, ??t n??c ny ? khi?n ngay trong c? ??i s?ng tm linh th y?u t? n? v?n c? l tr?i v??t?
Cho ??n nay chng ta ? b??c sang th? k? XXI v?i nh?ng ??nh h??ng pht tri?n x h?i v?i n?n kinh t? nhi?u thnh ph?n, kinh t? cng nghi?p, kinh t? tri th?c.v.v v th?c s? ? c nh?ng ??i thay l?n lao trn ph??ng di?n thi?t l?p n?n kinh t? ch? ??o/ m?i nh?n: Cng - th??ng nghi?p. Nh?ng s? th?t hi?n nhin v v?n khng ai c th? ph? nh?n r?ng chng ta v?n ch? l m?t n??c nng nghi?p, c ch?ng l n??c nng nghi?p xu?t kh?u g?o. V?i 75% dn s? hi?n nay v?n s?ng b?ng ngh? nng (nng nghi?p c?n v nng nghi?p n??c) v tr??c 1980 th c t?i 90% dn s? lm nng nghi?p. H?ng s? v?n ha c?a Vi?t Nam do v?y ? v v?n l nng dn nng thn nng nghi?p.
??c th phn cng lao ??ng c?a n?n kinh t? nng nghi?p/ ti?u nng l cc cng vi?c ph?n l?n ph h?p v?i ch?c n?ng c?a ng??i ph? n?, qu? th?t ph? n? Vi?t x?a ??m nh?n h?u h?t cc cng ?o?n: t? gieo h?t, c?y la, g?t ??p, ??n ph?i thc, r?i xay, gi, d?n, sng (cc cng ?o?n ?? lm ra h?t g?o ngy x?a) ?n ng c tham gia v?n ch? l cy v b?a. Th?c t? ny ? cho th?y ng??i ph? n? chnh l l?c l??ng ??m nh?n vai tr lm kinh t? chnh c?a gia ?nh.
Nhn l?i l?ch s? d?ng v gi? n??c c?a Vi?t Nam cho th?y cu?c s?ng c?a ng??i ph? n? Vi?t theo m?t gu?ng quay khp kn nh? th? ny: khi b th qut nh r?a bt, l?n thm m?t cht th ?m em gip vi?c nh, l?n ln d?c s?c lm giu cho cha m? (tam nam b?t ph, t? n? b?t b?n); khi ???c g?/ bn v? nh ch?ng th l ?? gnh vc giang s?n nh ch?ng t?c l l?y ch?ng khng ph?i ?? h??ng h?nh phc l?a ?i m ?? ti?p t?c tr? thnh lao ??ng chnh c?a gia ?nh nh ch?ng. D c ch?ng ? nh, hay ch?ng ?i phu, ?i lnh th ng??i ph? n? v?n ph?i lo trn b?n ph?n th? ch?ng, nui con v ch?m sc b? m? ch?ng. Ci gnh n?ng ny ? theo su?t cu?c ??i nhi?u th? h? ng??i ph? n? Vi?t Nam v v?n cn t?n t?i ? nng thn Vi?t Nam ngy nay.
Trong l?ch s? d?ng v gi? n??c c?a ng??i Vi?t Nam th ??p ? ng?n l?t v ch?ng gi?c gi? nh l hai k? th th??ng xuyn, lin t?c. Chi?n tranh v ??p ?, xy thnh, ??p l?y? ht s?c l?c ng??i ?n ng vo cc cu?c chi?n ch?ng th trong, gi?c ngoi. H?t chi?n tranh th ?n ng l?i ?i h?c, ?i thi thnh ra ng??i ph? n? v?n l ng??i lao ??ng chnh. M?t quan l tm tr?m ??ng/ ch?t chiu thng thng cho ch?ng ?i thi. ?? cng ?ng c? nh?ng tr?ng trch ny th ngoi cng vi?c ??ng ng ru?ng v??n, ng??i ph? n? cn ph?i th?t l?ng b que, x?n vy quai c?ng tay ??m tay chiu m quanh n?m bun bn ? mom sng cho d ? l bun thng bn m?t, bun ??u ch?, bn cu?i ch? th c?ng v?n l nh?ng hnh ?nh ng??i ph? n? lm th??ng m?i s? khai. Khng ch? l ng??i ch? l?c chnh cho ch?ng kinh t? gia ?nh m ng??i ph? n? Vi?t trong truy?n th?ng ch?u g?n nh? hon ton trch nhi?m nui d?y con ci. H?nh ki?m v t??ng lai c?a con ci g?n nh? do ng??i m? ch?u trch nhi?m Phc ??c t?i M?u; Con d?i Ci mang; mua heo ch?n ni, l?y gi ch?n dng ho?c l?y con xem m? ??u l nh?ng cch ngn r?n d?y ng??i ph? n? v bu?c h? d mu?n hay khng c?ng ph?i g?ng mnh lo trn b?n ph?n v ph?i ?p ?ng ?? cc tiu chu?n: lao ??ng t?t, ?? nhi?u con v ??m ?ang m?i vi?c nh v ph?i l t?m g??ng cho con ci. M?t hnh thi kinh t?, x h?i v v?n ha ? ch?c ch?n s? t?o ra m?t tm l x h?i v cch ?ng x? t??ng thch ? l: ng??i ph? n? ???c n? v?, tn tr?ng. V?n ha Vi?t c? ? l?u l?i r?t nhi?u d?u hi?u kh?ng ??nh s? th?t v? cch ?ng x? ?y ??i v?i ph? n?. Khng ph?i ng?u nhin m con ???ng l?n l?i ???c g?i l ???ng Ci, r?i hng lo?t cc khi ni?m: sng Ci (sng l?n), thng Ci (thng l?n), c?t Ci, my CiV l? ???ng nhin th?n linh c?a x h?i m vai tr quan tr?ng thu?c v? ph? n? ny ph?i ph?n ?a l n? th?n: n? th?n M?t tr?i; T? Php, Ph?t M?u; b ?, b ?en, b cha X?, b M?, b H?a, b Th?, b Kim, b M?c, b Th?y... ??u l n? th?n. Khng ph?i ng?u nhin m khi B Tr?ng, b Tri?u h m?t ti?ng l c? m?y ch?c thnh tr ??u nh?t lo?t h??ng ?ng ??ng d??i ng?n c? kh?i ngh?a c?a hai b ?? r?i cu?c kh?i ngh?a lm kinh thin ??ng ??a ?y ? lm c? ??n thin tri?u Hoa h? c?ng ph?i lo s? m c? vi?n ??i t??ng d?ng mnh nh?t lc b?y gi? l M Vi?n, r?i L?c D?n d?n qun sang ?n p.
Nghn n?m B?c thu?c v ch?ng B?c thu?c ? khi?n tinh th?n tr?ng n? c?a c? dn nng nghi?p ph??ng Nam b? nh?t nha ?i b?i h? t? t??ng ph??ng B?c. Tnh th? v ??a v? c?a ng??i ph? n? ? b? l?t ng??c l?i khi v?n ha Nho gio du nh?p v ngy cng su ??m trong h? th?c x h?i. Nh?t l khi khi ph?c l?i ???c ??c l?p v thi?t l?p nn tri?u ??i tr? v, cc t?ng l?p qu t?c ph??ng Nam ? ph?i vay m??n m hnh cai tr? c?a ph??ng B?c, th b?t ??u t? ?y t? t??ng tr?ng nam, khinh n? b?t ??u ???c xc l?p v h?n su trong tm th?c nh?ng ng??i ?n ng nhi?u t?ng l?p. Song song v?i t? t??ng ? th s? ph?n ng??i ph? n? Vi?t Nam ch?u th??ng ch?u kh, v?t v? nh?c nh?n khng nh?ng khng ???c bi?u d??ng, kh?ng ??nh l?i m ???c/ b? tri bu?c, th? ch? ha b?i cc th? ??o tam tng, t? ??c. V?i quan ?i?m nh?t nam vi?t h?u, th?p n? vi?t v ? ??y ng??i ph? n? vo tnh th? phu x??ng, ph? ty. Ph? n? khng ???c ?i h?c, ?i thi b?i v ph? nhn nan ha, ph? n? khng ???c vo ?nh, ph? n? khng c quy?n l?i trong th?a k? gia s?n.v.v Trong ??i s?ng dn gian th hnh ?nh Chu Long ?i nui b?n thay ch?ng ? thnh bi?u t??ng khuy?n khch ng??i ph? n? Vi?t Nam s?ng v ch?t v?i l? s?ng tun th? v ph?c v? ng??i ?n ng. T?t c? nh?ng quy ??nh ?y ? bp ngh?t cu?c s?ng c?a ng??i ph? n?, h?n ch? t?t th?y m?i c? h?i pht tri?n c?a h?. ??c bi?t v?i nh?ng ??i t??ng h? nho th ng??i ph? n? ch? ???c coi nh? l m?t th? cng c? trong tay ng??i ?n ng.
S? th?t b?i v? gi?i trong t??ng quan v? th? x h?i nam n? ? ??y ng??i ph? n? Vi?t vo tnh tr?ng b? coi r?, khng ???c ghi nh?n m?c d h? v?n s?ng, lm vi?c ??n c?n ki?t s?c mnh v ci g?i l gnh vc giang s?n nh ch?ng. Khng t n?i, t hon c?nh nhi?u m?nh ??i ng??i ph? n? t? qu t?c t?i bnh dn ??u lm vo c?nh t??ng th th?m: D??ng Vn Nga m?c d c cng lao l?n trong vi?c n?i tr? ?? cho ch?ng tri?u ?nh lc ngn cn treo s?i tc, nh?ng khi ? ch?t r?i, t??ng th? b v?n b? vua quan nh L li t? ??n th? vua ?inh sang ??n th? vua L; Tr?n Th? Dung, Nguyn Phi ? Lan l nh?ng ng??i ph? n? xu?t s?c l v?y nh?ng v?n khng kh?i b? cc s? gia phong ki?n ch bai ny n?; Tr?n Huy?n Trn b? g? cho cha Chim v m?c ?ch chi?m ??t, sau ???c c?u v? nh?ng c?ng ph?i khoc o ?i tu; Cng cha An T? gp ph?n lm th? n?n n??c nh?ng khng m?t dng s? chnh th?ng no ghi chp v? nng ch?t s?ng ra sao sau khng chi?n ch?ng Nguyn Mng; n? t??ng Bi Th? Xun b? Gia Long cho voi dy ng?a x khi b b?i tr?n; b Hong H?u c?a vua Quang Trung c?ng b? vua quan nh Nguy?n qu?t m? sau khi ? m?t Ci th?c tr?ng nam khinh n? ny v?n cn ko di t?i t?n nh?ng n?m ??u th? k? XX, th?m ch v?n cn ??y r?y trong ti?m th?c, th?c ng??i ?n ng th?i nay, t?t c? nh?ng c?nh t??ng ?y, nh?ng ?au kh? ?y c?a ph? n? ??u b? nh?ng th? nhn danh qun t? tr?c ti?p hay gin ti?p st h?i. Nhi?u ghi chp c?a ng??i n??c ngoi khi ??n VN h?i ??u th? k? XX r?t ng?c nhin v? tnh th? ny c?a ph? n? Vi?t: nh?ng ng??i ?ng ngoi khng bi?t ghen tung v t quan tm ??n ph? n?, th?m ch h? ? ?em g? bn cho nh?ng ng??i n??c ngoi ho?c ?em dng t?ng cho nh?ng ng??i m h? qu tr?ng [1]. Trong gi?i tr th?c nam gi?i ??u th? k? XX khi m t? duy ph??ng Ty ? t nhi?u ?nh h??ng th vi?c ng??i ph? n? dm s?ng cho mnh v tham gia ho?t ??ng x h?i, ??ng ?n di?n thuy?t nh? Nguy?n Th? Kim v?n cn b? nhi?u ??ng my ru c h?c hnh tm ?? ph??ng ti?n thng tin ?? gi?u c?t b. Th?m ch cho ??n hm nay th t? l? ph? n? b? b?o hnh b?i ch?ng v cha c?a mnh v?n cn r?t ph? bi?n trong x h?i hi?n ??i. S? li?u c?a cc Vi?n ki?m st cc t?nh cho bi?t 18/ 53 t?nh thnh ph? c t?i 11.603 v? ?nh ??p hnh h? v? v con gi (bo co t?ng k?t sau 8 n?m th?c hi?n lu?t hn nhn gia ?nh 1987- 1994. Kh?o st c?a V? M?nh l?i (1999) cho bi?t c t?i 10 - 25% ng??i v? (trong cc gia ?nh t? ngho giu) b? ?nh ??p; bo ph? n? thnh ph? HCM (15/1/ 2003) cho bi?t trong 1.165 ca b?o hnh gia ?nh th 43,6% l ph? n? b? b?o hnh v? th? xc, 55,3% b? b?o hnh v? tinh th?n[2]
Trong b?i c?nh v?n ha v tm l x h?i ?y ng??i ph? n? Vi?t ch?c ch?n ch? c hai l?a ch?n, m?t l y?u ?u?i g?c ng v hai l m?nh m? ??ng ln. X h?i Vi?t Nam trung ??i ? ch?ng ki?n v vn c? hai c?nh s?ng ?y v th? m nh?ng g??ng m?t ph? n? tiu bi?u ? Vi?t Nam c c? Nguyn Phi ? Lan ?? c th? th?c thi ???c nh?ng hoi bo c?ng c? v??ng tri?u, xy d?ng qu?c gia c??ng th?nh, b ? dm m?nh m? ??ng ln ginh l?y v? th? v ch? ??ng cho mnh v c?ng c c? ng??i ph? n? ch? bi?t than khc s?u bi trong cung an ngm khc. Nh?ng c m?t ?i?u nh?n th?y r?t r l d than khc hay m?nh m? ??ng ln th m?t xu h??ng chnh v ?ch th?c c?a ng??i ph? n? Vi?t, c?a v?n ha dn gian ng??i Vi?t v?n c? l tm m?i cch ?? kh?ng ??nh v? th? c?a gi?i n?. Ba ??ng m?t m? ?n ng/ ?em b? vo l?ng cho ki?n n tha/ ba tr?m m?t m? ?n b/ ?em v? ?? tr?i chi?u hoa cho ng?i (ca dao) chnh l ti?ng ni ?y. Qu? nhin, khi h? t? t??ng Nho gio b?c l? nhi?u khi?m khuy?t trong th?c hnh qu?n tr? ??t n??c th v?n ha dn gian v?i nh?ng th?c hnh tn gio th? n? th?n l?i tr?i d?y v l?n ny th ???c c?u trc l?i v ?ng hong b??c ln v? tr cao h?n v? tr n? th?n ban ??u: Qu?c M?u/ M?u nghi thin h? v?i nhn v?t trung tm Li?u H?nh Th?n ch? ??o th? M?u ? ng??i Vi?t.
S? ti c?u trc v xu?t hi?n c?a M?u Li?u ? th? k? cu?i XVII- XVIII ? cho th?y r rng m?t th?c mnh li?t c?a dng v?n ha M? v nhu c?u ?i ???c tn tr?ng c?a m?t n?a th? gi?i. Sau bi?t bao th? k? b? tri bu?c b?i gio l phong ki?n, b? t?n th??ng, b?m gi?p trong chi?n tranh nh?ng th?c ?y v?n b?n b? t?n t?i v ???c nui d??ng trong mi tr??ng v?n ha tm linh ?? r?i ?ng th?i ?i?m thch h?p n v??t ln ?? ?i l?i v? th? c?a gi?i mnh trong v?n ha dn t?c. ? ?y r rng th?c v? gi?i ? ???c nui d??ng ?? tr? thnh kht v?ng v cu?i cng s? ??ng ?n c?a hi?n t??ng ln ??ng th? m?u n?ng nhi?t trong vi ch?c n?m tr? l?i ?y c l? ch? l thao tc hi?n th?c ha kht v?ng ?.
2.2. Nghi l? ln ??ng & nh?ng gi tr? c? b?n
Nghi l? ln ??ng h?u bng l m?t th?c hnh tn gio chnh v c? b?n nh?t trong th? M?u ? Vi?t Nam. C th? n?i ny, n?i kia c nh?ng khc bi?t ?i cht, c?ng nh? c c? khc bi?t gi?a ln ??ng thu?c dng ph th?y v ln ??ng thu?c dng ??ng c?t, nh?ng ci m chng ti bn ? ?y l gi tr? c?a th?c hnh nghi l? ??i v?i con ng??i v v?n ha Vi?t.
Trong nhi?u ho?t ??ng th?c hnh tn gio c?a ng??i Vi?t th ln ??ng h?u bng l m?t th?c hnh tn gio h?t s?c ??c bi?t. N ??c bi?t khng ch? b?i ? l th?c hnh th? thnh/ thnh M?u v?i nh?ng trang ph?c, ha trang h?t s?c sinh ??ng m cn ? nh?ng kh? n?ng/ch?c n?ng lin k?t x h?i, tr? li?u tm l, nng ?? con ng??i t?o ra cho ng??i th?c hnh m?t th? quy?n l?c m?m v th? n ??c bi?t thu ht ph? n? v nhm x h?i y?u th?. ?i?u ny t?o ra gi tr? c?a nghi l? v gi?i thch s? t?n t?i b?n b? qu? n qua bao n?m thng th?ng tr?m.
T?ng b? c?m ?on, b? t?y chay, b? ??t ra ngoi l? c?a cc bn lu?n v? tn gio dn t?c, th?m ch ngay c? d??i th?i phong ki?n, trong khi c? ng??i ??ng ??u tham gia ho?c ?ch thn ??ng ?n cng th?n tr?i, th?n ??t v?i nh?ng nghi th?c h phong hon v? nh?ng g?n nh? ch?a tri?u ??i phong ki?n chnh th?ng no ? Vi?t Nam l?i th?a nh?n v cho t? ch?c ln ??ng, h?u bng. Nhi?u giai ?o?n ln ??ng b? c?m g?t gao, ng??i ??ng c?t b? truy ?u?i, qu t?c phong ki?n ng??i no dm m?i ??ng c?t v? t? dinh lm l? l?p t?c b? tr?ng ph?t ti m?u ph?n. L?nh c?m ??ng c?t c?a Vua L l?i khi vy thnh ?ng Quan; vi?c b?t v gi?t ??i th?n L Ngn ch? v ??a m? ??ng h? Nguy?n vo t? dinh ?? lm l? c?u cho con gi[3]; hay cc cu?c ??p ph h?y ?i?n th? c t? ch?c ln ??ng nh?ng n?m sau c?i cch ? Mi?n b?c??u l nh?ng hnh vi t? ??o nh? v?y. Nh?ng r?t l? lng l ln ??ng, h?u bng v?n ???c duy tr, v?n s?ng trong ??i s?ng tm linh dn gian, ??n nay th?i c?a kinh t? tri th?c th th?c hnh ln ??ng v?n n?i ln nh? m?t hi?n t??ng x h?i.
Ph?i th?a nh?n r?ng c nhi?u ?i?m t?n nghi xung quanh nghi l? ln ??ng; c?ng c c? nh?ng n?y sinh tiu c?c trong vi?c l?i d?ng tnh m? c?a nghi l? ?? tr?c l?i c?a nhi?u c nhn; g?n ?y nh?t th c c? s? bi?n t??ng, l?ch chu?n khi th?c hnh nghi l?, th?m ch c? kinh doanh nghi l?. Nh?ng nghin c?u su v th?c s? nghim tc v? nghi l? ny c?ng ph?i th?a nh?n r?ng vi?c th?c hnh nghi l? ln ??ng, h?u bng v?n c nh?ng gi tr? nh?t ??nh. ? ph??ng di?n no ? n v?n ph h?p, pht huy ???c tc d?ng ??c bi?t v?i tm l, tnh cch ng??i Vi?t trong b?i c?nh x?a c?ng nh? nay.
Th? nh?t: ??n v?i th?c hnh ln ??ng, h?u bng cc ??i t??ng x h?i l ph? n? v nhm nh?ng ng??i d? b? t?n th??ng d? dng tm th?y ???c ch? d?a trong m?t c?ng ??ng cng ??c tin. C?ng ??ng ? t?n t?i v?i danh x?ng B?n H?i, trn th?c t? h? l m?t nhm x h?i c quan h? ch?t ch? v?i nhau v t?o thnh m?t m?ng l??i x h?i. T? vi?c cng nhau tham gia th?c hnh nghi l?, h? tr? thnh b?n, thnh ??i tc lm ?n, th?m ch thnh b?n tnh. Ni?m tin vo thnh th?n chuy?n ha thnh ni?m tin vo nhau, s? h? tr? nhau trong th?c hnh nghi l? ? t?o ra hi?u ?ng trch nhi?m t??ng h? qua l?i, ?i?u ny ? thc ??y cc c nhn lin k?t v h? tr? nhau trong cu?c s?ng. T? ph??ng di?n ny quan h? trong cng m?t b?n h?i ? t?o ra v?n x h?i cho cc thnh vin. Nh? ? m cng vi?c kinh doanh, lm ?n c th? t?t h?n ln do c thm nhi?u m?i quan h?.
Th? hai: Trong th?c hnh nghi l? ln ??ng ? t?o ra nh?ng c?m xc mang tnh th?m m? cao. V?i mi tr??ng di?n x??ng ??c bi?t (khng gian tm linh/ th?n thnh) b?ng vi?c thay ??i cc trang ph?c khc nhau ng??i th?c hnh nghi l? khng ph?i t? l? thnh th?n m tr? thnh/ vo vai thnh th?n. S? xu?t hi?n d l th?t hay khng th?t c?a thnh th?n trong nghi l? th trong tm th? nh?ng ng??i xung quanh d? l? v?n ph?i l quy t?c b?t di b?t d?ch: Knh tr?ng. Nh? v?y, vi?c th?c hnh nghi l? ? ??o chi?u ?ng x?: ch?ng v?n ph?i l?y v?; anh v?n ph?i l?y em, nam v?n ph?i vi l?y n? (v?i xung quanh l l?y thnh); v d l b?t k ai, thn ph?n th? no lc thnh nh?p nh? v?y cc ch? th? ??ng hon ton c uy quy?n v ???c th? hi?n quy?n uy c?a mnh. ? ?i?m ny th?c hnh nghi l? ? t?o ra quy?n l?c, cn b?ng l?i v? th? x h?i v xoa d?u nh?ng t?n th??ng, b?m gi?p m h?ng ngy trong ??i th??ng nhi?u c nhn ph?i ch?u ??ng[4].
Th? ba: Trong ln ??ng khi ch?u tc ??ng tr?c ti?p c?a m nh?c v?i nh?ng ?i?u th?c ??c bi?t, cc ??ng tc nh?y ??ng ??a con ng??i ta r?i vo tr?ng thi gi?ng nh? thi?n ??ng. Nh? ? c?m xc b? d?n nn ???c phng thch khai m? m ?i?u ch?nh ???c tm l v ??a con ng??i ta tr? v? tr?ng thi cn b?ng. Khng ngo?i tr? c nh?ng tr??ng h?p ch? th? (ng??i ln ??ng) m c b?nh (do b? m th?; t? m th? ho?c m?c cc ch?ng b?nh v? tm th?n ? th? nh? nh? r?i lo?n c?m xc ? cc th? h?ng c?m ho?c tr?m c?m) ???c th?ng hoa (do tc d?ng c?a m nh?c, ch?t kch thch, v s? tung h tn th??ng c?a ng??i h?u ??ng) m kh?i b?nh. ? l ch?a k? c bi?t c nh?ng c?n ??ng th?c s? l ng??i nh?y c?m, c m?m m?ng kh? n?ng xu?t hi?n tm linh, khi r?i vo tr?ng thi h?ng ph?n ? c??ng ?? cao h? c th? l?nh h?i/khai m? ???c nh?ng kh? n?ng phi th??ng ??t xu?t: C?m nh?n ???c sng m, nhn th?y, nghe th?y nh?ng hnh ?nh, ngn ng? m ng??i bnh th??ng khng nhn th?y ho?c nghe th?y
? l ch?a k? ??n nh?ng tc d?ng ngo?i khc nh?: Vi?c th?c hnh nghi l? ? nh? m?t hnh th?c c?u kch thch ngu?n cung l s?n xu?t cc m?t hng th? cng m? ngh? tinh x?o nh? may thu kh?n o, lm vng m. Nghin c?u c?a ti ? cho bi?t vi?c lm nh?ng m?t hng ny ? gi?i quy?t cng ?n vi?c lm cho nhi?u ng??i l ph? n? ? t?ng r?i vo tnh tr?ng khng c b?t c? m?t ngu?n thu nh?p no trong khi trch nhi?m gnh vc gia ?nh v?n ? n?ng ln ?i vai g?y c?a h?[5]. Bn c?nh ? th?c hnh nghi l? gi?ng nh? m?t b?o tng s?ng n khng ch? b?o l?u l?i qu kh? vng son c?a l?ch s? nh?ng ng hong b cha ? Vi?t Nam m cn c tc d?ng b?o t?n cc di s?n v?n ha dn gian ng??i Vi?t. ? l ch?a k? ??n s? t?n t?i c?a ln ??ng th? Thnh/ thnh M?u ? ng??i Vi?t/ Vi?t Nam nh? m?t s? kh?ng ??nh t?t y?u tnh d? bi?t v?n ha gi?a ph??ng Nam v ph??ng B?c.
3. K?t lu?n:
Trong b?i c?nh v?n ha nng nghi?p la n??c th c?ng n?y sinh tm l tr?ng vai tr c?a ng??i ph? n?. Th?c t? ? cho th?y nh?ng ?ng gp, nh?ng hy sinh c?a nhi?u th? h? ph? n? ?? duy tr m?t n?n t?ng gia ?nh truy?n th?ng ba, b?n th? h? ???c yn ?m v c?ng t?o nn m?t x h?i kh yn ?n v?i thin h??ng b?o t?n. V?i vai tr ?y ng??i ph? n? ? t?ng ???c nng ln ? nh?ng v? tr x?ng ?ng trong th? ?ng x? c?a gia ?nh, x h?i, nh?ng c?ng t?ng b? d?p vi xu?ng, b? ??ng ngoi l? c?a s? pht tri?n x h?i, b? khu bi?t ha, b? ngo?i bi?t trong vi?c trao cho nh?ng c? h?i v m? r?ng c? h?i. T?n th??ng tm l mang tnh x h?i ? khi?n nhi?u th? h? ph? n? b? m?c c?m v lng qun th?c v? b?n thn v khng mu?n/ khng dm t? kh?ng ??nh gi tr? c?a mnh. Nh?ng th?m su trong ti?m th?c/ v th?c c?a gi?i v?n nh?c nh? v? m?t nhu c?u c?n ???c kh?ng ??nh v ph di?n. Ph?i ch?ng ? chnh l l do ?? ln ??ng, th? M?u ch?a bao gi? tn l?i trong v?n ha dn gian ng??i Vi?t./.
Cc ti li?u tham kh?o
1. L. Cadire Les europens qui out vu le vieux Hu: Gemalli Careri, (V? v??ng qu?c ?ng Ngoi v kinh thnh k? ch?) T?p ch B.A.V.H s? 3 1930 (tr 236).
2. L Qu ?n , L tri?u thng s?, nxb VHTT.
3.Nguy?n Ng?c Mai (2000), Tm hi?u bi?u t??ng mu s?c trong tn ng??ng T? ph?, t?p ch nghin c?u ?N . s 2
4.Nguy?n Ng?c Mai (2001), B??c ??u tm hi?u trang ph?c trong tn ng??ng th? m?u, t?p ch VHNT, s? 6
5.Nguy?n Ng?c Mai (2009), M?ng x h?i c?a nh?ng c?n ??ng, t?p ch nghin c?u Con ng??i. S? 3
6. Nguy?n Ng?c Mai (2009), M?i lin h? gi?a ln ??ng (Vi?t) v ma Bng (ch?m) t?p ch nghin c?u v?n ho. S? 2
7. Nguy?n Ng?c Mai (2010), Ln ??ng ? chu th? b?c b?, v m?t s? v?n ?? ??t ra, T?p ch v?n ho ngh? thu?t, s? 6
8.Nguy?n Ng?c Mai (2010), Nghi l? ln ??ng v m?i quan h? v?i nhm x h?i ??c th. T?p ch nghin c?u Con ng??i. S? 3
9.Nguy?n Ng?c Mai (2013) Tc ??ng c?a kinh t? th? tr??ng ??n th?c hnh nghi l? ln ??ng ? ??ng b?ng b?c b?, s? 351- 352 (thng 9- 10).
10.Nguy?n Ng?c Mai (chuyn kh?o 2013) Nghi l? ln ??ng l?ch s? v gi tr?, Nxb VHTT
11. Nguy?n Ng?c Mai (4/2014), Ma l?a trong nghi l? ln ??ng. T?p ch nghin c?u tn gio. S? 4
12.Nguy?n Ng?c Mai (2015) The phenomeno of Mountain God Worship and Vietnamese Attitudes,Journal of Mountain and Humanities, m s? ISSN2465- 8162, Korea/ 2015. Institute of Mt.Jirisan Region Cutural studies, Sunchon National University, Korea.
13. Nguy?n H?u Minh, Tr?n Th? Vn Anh ( 2009) B?o l?c gia ?nh ??i v?i ph? n? ? Vi?t Nam, Nxb KHXH
14.Tr?n Ng?c Thm (1997), Tm v? b?n s?c v?n ho Vi?t Nam, Nxb TP HCM.
15. T??ng Giang Th? (1934), "Phong ho ??t H Thnh", T?p ch Nam phong (197)
16. Hong B Th?nh (2009), "V?n x h?i, m?ng l??i x h?i v nh?ng ph t?n", T?p ch X h?i h?c (1).
17. Ng ??c Th?nh (1996), ??o M?u ? Vi?t Nam. Nxb V?n ho thng tin.
18. Ng ??c Th?nh ch? bin (2004), ??o M?u v cc hnh th?c Shaman trong cc t?c ng??i ? VN v chu , Nxb Khoa h?c x h?i.
19.L Th? Nhm Tuy?t (1975) Ph? n? Vi?t Nam qua cc ??i, Nxb KHXH
[1] L. Cadire Les europens qui out vu le vieux Hu: Gemalli Careri, (V? v??ng qu?c ?ng Ngoi v kinh thnh k? ch?) T?p ch B.A.V.H s? 3 1930 (tr 236).
[2] Nguy?n H?u Minh, Tr?n th? Vn Anh (2009) B?o l?c gia ?nh ??i v?i ph? n? ? Vit Nam, Nxb KHXH, tr 45- 47.
[3] Xem thm: L Qu ?n, L tri?u thng s?, nxb VHTT, tr70.
[4] Nh?ng ??i t??ng ph? n? b? t?n th??ng v nh?ng ??i t??ng thu?c gi?i tnh th? 3 khi ln ??ng th??ng th?a h??ng ???c nh?ng h? qu? ny c?a th?c hnh nghi l? m c l?i ???c cu?c s?ng/ ??i s?ng tm l bnh th??ng
[5] Cc nghin c?u c?a ti cho bi?t r?t nhi?u nh?ng c?n ??ng tm ??n v?i ln ??ng khng ph?i v c?n cao s? n?ng m l v mu?n tm sinh k?