Trang web c� nh�n c?a TS Nguy?n Ng?c Mai - Vi?n Nghi�n c?u T�n gi�o

Cho ??n nay v?n ch?a c� t�i li?u n�o n�i r� ??ng Th? Hu? sinh n?m n�o, ch? bi?t ng??i ??p Kinh B?c m?t n?m 1783. ??ng Th? Hu? xu?t th�n l� c� g�i con nh� nho ? l�ng Ph� ??ng t?nh B?c Ninh (nay thu?c Gia l�m ngo?i th�nh H� N?i). M?c d� trong ch�nh s? ph� ph�n v? n�ng r?t khe kh?t, nh?ng nh�n d�n qu� h??ng n�ng l?i g?i t�n n�ng th�n th??ng: B� Ch�a Ch�, ?i?u n�y ?t h?n c� c?n nguy�n.
Sinh ra trong m?t gia ?�nh nh� nho[1], Hu? v?n d? th�ng minh, l?i ???c cha cho theo ?�i nghi�n b�t n�n ng??i ??p l�ng Ph� ??ng ?� s?m b?c l? b?n l?nh v� �c quan s�t c?ng nh? bi?t r?t r� ?u th? c?a m�nh. ?�y l� nh?ng c? s? ??u ti�n khi?n t? th�n Hu? ho?c gia ?�nh v� ng??i cha c� ch? ngh?a v?ch ra cho n�ng m?t chi?n l??c s?ng v� con ???ng ti?n th�n x?ng ?�ng l� t�m ??n ch?n l?u son g�c t�a ch?n kinh k�.
R?t c� th? th�ng qua c�c m?i quan h? c?a gia ?�nh, ??ng Th? Hu? ?� ???c gi?i thi?u v�o trong v??ng ph? c?a ch�a Tr?nh v?i vai tr� th? t? c?t ?? c� c? h?i di?n ki?n ??ng c?u tr�ng. Thay ??i ??u ti�n trong ??i n�ng ch�nh l� vi?c tr? th�nh n? t? c?a Ti?p d? Tr?n Th? V?nh. Khi c? h?i ??n, v?i s? th�ng minh c?a m�nh Hu? ?� t?o ?n t??ng m?nh m? ngay t? l?n ??u ti�n xu?t hi?n. V� ch? m?t l?n duy nh?t Hu? ???c l?nh b?ng m?t khay hoa ??n n?i ch�a ng?i, n�ng ?� l�m xi�u l�ng qu�n t?. ?i?u n�y x�c nh?n l?i nh?n x�t c?a ng??i x?a: ??ng Th? Hu? th?c s? l� m?t giai nh�n tuy?t s?c, khi?n ch�a nh�n l� m� ngay. Ho�ng L� Nh?t th?ng ch� quy?n m?t ch�p: �M?t h�m ti?p d? Tr?n Th? V?nh sai n? t? ??ng Th? Hu? b?ng m?t khay hoa ??n tr??c n?i ch�a ng?i, ? h? ??ng n�y qu� ? l�ng Ph? ??ng, m?t ph??ng m�y ng�i v? ng??i m??i ph?n xinh ??p. Ch�a nom th?y r?t b?ng l�ng, b�n t? th�ng v?i ?.�[2]. V? sau khi sinh ???c con trai, n�ng ???c phong l�n h�ng phi v?i v? tr� Tuy�n Phi. Kh�ng ch? ??p, ch?c ch?n ??ng Th? Hu? c?ng l� m?t ng??i ??p s?c s?o, c� t? duy ??c l?p v� c� l? ch�nh y?u t? n�y ?� khi?n Hu? ???c ch�a Tr?nh S�m r?t s?ng �i. V? tr� c?a Tuy�n Phi ng�y c�ng l?n trong l�ng ch�a Tr?nh S�m c?ng nh? trong tri?u th?n, n�ng kh�ng ch? b? xa c�c Phi t? c�n l?i m� c�n tr? th�nh ng??i tri k? b�n ch�a v� lu�n ???c c�ng Tr?nh S�m c?n k? n?i m�n tr??ng c?ng nh? vi?c qu�n c?. V?i v? tr� n�y Tuy�n Phi ?� tr? th�nh c�i gai trong m?t c?a kh�ng �t c�c c?u th?n c? ch?p v?i t? duy gia tr??ng v� thu?c v? phe ph�i Ng?c Hoan v� c�c cung t?n kh�c. S?ng trong ph? ch�a xa hoa nh?ng Tuy�n Phi v� con nh? ba tu?i c?ng ph?i ??i m?t v?i r?t nhi?u �m m?u v� th? ?o?n mu?n h�m h?i n�ng. Ngay c? khi Tr?nh S�m c�n s?ng, n�ng c?ng g?p kh�ng �t kh� kh?n c?ng nh? s? gi�m pha b�i nh?, th?m ch� c�n l� c�i ?�ch c?n ph?i lo?i b? c?a phe ph�i Ng?c Hoan v� Tr?nh T�ng.  Sau s? bi?n Tr?nh T�ng m?u ph?n, m? con ??ng Th? Hu? tr? th�nh ?ng c? vi�n s? m?t trong vai tr� m?u nghi thi�n h?. Th�ng 9 n?m Nh�m D?n (1782), Tr?nh S�m m?t, Tr?nh C�n ???c n?i ng�i ch�a, hi?u l� ?i?n ?� V??ng. Tuy�n Phi tr? th�nh V??ng Th�i phi. M?c d� ?� ??ng c? l�m ch�a nh?ng ?i?n ?� V??ng c�n qu� nh? (4 tu?i) m?i chuy?n s?p ??t trong tri?u ??u do Tuy�n Phi v� A ph� Huy Qu?n C�ng Ho�ng ?�nh B?o. T?t y?u l�c n�y n�ng ph?i h?c c�ch t? v? v� b?o v? con th? ? v? tr� ng�i cao b?n v?ng c?ng nh? qu?n tr? qu?c gia v?i bao m?i lo t? trong ph? ch�a l?n ngo�i cung vua. ???c s? gi�p r?p c?a Huy qu?n C�ng, v?i tr� tu? s?c x?o, v� kh? n?ng nh�n nh?n con ng??i c?a m�nh, ??ng Th? Hu? ?� b?i ??p cho th? l?c c?a m�nh kh� v?ng v�ng, nh?ng khi Tr?nh S�m m?t th� th?c s? ??ng Th? Hu? m?t h?n ch? d?a. B?t ??u t? ?�y n�ng ph?i ??i ph� v?i r?t nhi?u nguy c?. S? c? cho bi?t ?�y c?ng l� th?i gian r?t kh� kh?n trong ng�i v? c?a Tuy�n Phi ??ng Th? Hu?. Trong ph? ch�a th� c�c phe ph�i v?n ch?a d?t, ngo�i tri?u n?i th� d�n gian ??t v� vu cho n�ng c�u k?t t�nh �i v?i Huy Qu?n C�ng, con n�ng l?i qu� nh? v� b?nh t?t th??ng xuy�n; C?m v? qu�n g?c x? Thanh th� t? ch? l� ?u binh ?ang d?n tho�i h�a th�nh ki�u binh. Th�n g�i d?m tr??ng, ???ng xa v?n d?m, l?i trong th? quy?n l?c b? ph�n t�n, v� c�ng nhi?u m?i hi?m nguy, n?i lo mu�n ng�n kh� c� th? m?t m�nh xoay chuy?n, m?c d� d?a v�o Qu?n Huy, nh?ng d� t�i n?ng t?i ?�u m?t m�nh Qu?n Huy c?ng kh� b? xoay s?. K?t c?c lo?n ki�u binh n?m 1873 (ch? sau khi Tr?nh S�m ch?t m?t th�ng), Tr?nh T�ng ???c ?�m ki�u binh � h?p r??c l�n ng�i ch�a, Tr?nh C�n b? ph? tru?t xu?ng l�m V??ng ?? v� gi�ng l�m Cung Qu?c C�ng, m?t th?i gian sau th� qua ??i. Tuy�n Phi b? tru?t ng�i v� b? D??ng Th�i H?u tr? th� h�nh h? h?t s?c d� man. V? sau n�ng b? gi�ng xu?ng l�m d�n th??ng v� ??a v? tr�ng coi l?ng t?m c?a Tr?nh S�m ? Thanh H�a. Ch�nh t?i ?�y, Tuy�n phi ng�y ?�m than kh�c v� ?� t? v?n ch?t theo ch?ng trong ng�y ??i k? ch�a Tr?nh S�m. M? n�ng ???c t�ng c�ch V?ng l?ng (l?ng Tr?nh S�m) m?t d?m.
Cu?c ??i c?a tuy�n phi ??ng Th? Hu? cho ??n nay c�n r?t �t t? li?u vi?t v? n�ng ngo�i b? Ho�ng L� Nh?t Th?ng ch� l� ch�p nhi?u h?n c? nh?ng v?i t? duy phong ki?n, nh?ng d�ng ch�p v? ??ng Th? Hu? v?n c�n kh� nhi?u d?u ?n ??nh ki?n c?a t? duy coi th??ng ph? n?, nh?t l� ph? n? ? ng�i cao v� l?i c� nhan s?c. ??nh ki?n gi?i th??ng b? qua nh?ng y?u t? thu?c v? t�i n?ng m� h?u h?t ch? cho r?ng nh? s?c ??p m� c� ???c v? tr�. M?c d� ghi ch�p kh� nhi?u chi ti?t v? ??ng Th? Hu? v� c?c di?n nh� ch�a th?i n�ng l�m ch�nh cung, song c�ch nh�n phi?n di?n v? ng??i ??p v?n cho th?y kh�ng c� s? kh�ch quan trong nh�n nh?n v� ?�nh gi�. V?i t? li?u n�y ??ng Th? Hu? hi?n l�n nh? m?t ph? n? ??p v� d�ng s?c ??p c?a m�nh ?? l�m khuynh ??o ph? ch�a, m?u th�n ?o?t ng�i ch�nh cung c?a Ng?c Hoan v� tham gia v�o ph? tru?t th? t? Tr?nh T�ng ?? ?o?t ng�i ch�a cho con m�nh. Nhi?u t�c gi? l?i cho r?ng Hu? ch�nh l� ngu?n c?n khi?n ch�a b? b� kh�ng quan t�m t?i v? ch�nh th?t l� D??ng Ng?c Hoan; ph? tru?t ng�i th? t? c?a Tr?nh T�ng v� ??a Tr?nh C�n con n�ng l�m Th? t?; r?i s? l?ng h�nh ngang ng??c c?a  c?u em trai l� ??ng M?u L�n v� m?i l??ng duy�n b?t h?nh qu?n ch�a Ng?c Hoa� th� m?i nguy�n do ??u ?? d?n v? ??ng Th? Hu? l� dung t�ng�Th?m ch� trong d�n gian kinh th�nh l�c ?� c�n cho r?ng ?? c?ng c? v? tr� c?a m�nh sau khi ?� hi?n vinh nh? con, n�ng tr? th�nh ch�nh cung bu�ng r�m ?i?u h�nh ch�nh s? c� s? gi�p r?p c?a Qu?n C�ng Ho�ng ?�nh B?o th� ng??i ??p l?i th�m m?t chuy?n th? phi n?a l� c?p k� v?i Huy Qu?n. S? nghi ng? trong tri?u n?i d?n ??n tai v�ch m?ch r?ng lan ra ch?n d�n gian th�nh Th?ng Long v� ?� ??t th�nh v� cho tr? con h�t :
 �Tr?m quan c� m?t nh? m?
?? cho Huy qu?n v�o r? ch�nh cung
??c c�n th� gi? l?y t�ng
 ??c long c�n g�y c�n mong n?i g�.
                                (v� d�n gian K? ch?)
 
N�i chung trong quan ni?m c?a m?t v�i th? l?c trong ph? ch�a l�c b?y gi?, c?ng nh? c�c s? gia ???ng th?i, Tuy�n Phi gi?ng nh? m?t t?i ??. Cu?c s?ng ??y ??a oan ?c c?a n�ng ch?n th�m cung b� hi?m sau lo?n ki�u binh do b? Ng?c Hoan tr? th�  kh�ng ???c m?y ng??i th??ng x�t. C�c v?n s?, s? gia, nh� v?n h�a d�n gian, nh� bi�n k?ch� ??i sau c?ng kh�ng m?y ng??i l?t l?i suy x�t kh�ch quan cho ng??i ??p n�y. M� h?u h?t c?n c? v�o m?t v�i nh?n ??nh c?a Ho�ng L� Nh?t Th?ng ch� v� t? li?u d�n gian kinh th�nh ?? vi?t v? ??ng Th? Hu?, ho?c d?ng l?i ch�n dung n�ng trong c�c v? ch�nh k?ch v? th?i ch�a Tr?nh nh? �?�m H?i Long tr� nh?ng ?a ph?n v?n nghi�ng v? ch� tr�ch n�ng ?� d�ng s?c ??p ?? l�m ch�a m� m?n t? ?� t�m m?i c�ch k�o b� k?t ??ng thao t�ng quy?n l?c cho m�nh v� thanh to�n c�c phe ph�i ??i l?p, ?i?u n�y th?t ch?a c�ng b?ng.
C?ng l� ng??i ??p khuynh qu?c khuynh th�nh nh?ng cu?c ??i v� h?u th? suy x�t v? Tuy�n phi ??ng Th? Hu? kh�c h?n v?i D??ng Th�i H?u, Nguy�n Phi ? Lan, hay ch� �t d� ch�nh s? l�ng qu�n th� c�c v?n s? ??i sau v?n ng?m ng�i b�y t? thay cho Huy?n Tr�n  ho?c An T? c�ng ch�a, c�n ??ng Th? Hu?, s? ph?n c?ng nh? vai tr� c?a n�ng trong ph? ch�a th? k? XVII ch?a bao gi? ???c l?t l?i, suy x�t m?t c�ch kh�ch quan.
V?y s? th?c v? nh?ng n?m th�ng s?ng trong cung c?m c?a ??ng Th? Hu? l� ?�u, n�ng c� th?t s? l� m?t �y�u tinh� ch?n h?u cung v� ??y m�nh t?i l?i nh? v?y kh�ng? hay c?ng ch? l� m?t c�ch nh�n m?ng ??m d?u ?n th?i ??i v? s? b?t l?c c?a c�c ??ng nam nhi c?m quy?n ?? r?i ?? l?i l�n ??u c�c giai nh�n c? t�nh l�m khuynh qu?c?.
C?ng l�  m?t giai nh�n c�ng qu� h??ng v?i ? Lan nh?ng n?u nh? t?o l?p s? nghi?p c?a m�nh trong th?i bu?i th�i b�nh th?nh tr? nh? ? Lan th� l?i ???c r?t nhi?u ng??i ??i sau b�nh v?c, c�n ng??i ??p l�ng Ph� ??ng th� cho ??n nay v?n b? ?�ng ?inh b?i kh� nhi?u ?i?u ti?ng. Th?c s? ??ng Th? Hu? c� t?i l?i ??y m�nh kh�ng hay n�ng c?ng ch? l� m?t n?n nh�n c?a nh?ng tranh quy?n ?o?t t??c v� s?ng trong th?i bu?i c?a nh?ng tao lo?n tranh gi�nh quy?n l?c m� c?ng bu?c ph?i l�m nhi?u chuy?n v� r?i kh�ng ki?m so�t ???c t�nh th?. Xu?t ph�t t? nh?ng c? li?u l?ch s?, v� c�ch nh�n t�ch c?c tr�n ph??ng di?n gi?i c?a h?u du? h�m nay, v?i tinh th?n nh�n v?n, trong b�i vi?t n�y ch�ng t�i c? g?ng kh�ch quan nh?t trong khi vi?t v? tuy?t th? giai nh�n n�y.
Th? nh?t ph?i kh?ng ??nh ??ng Th? Hu? l� m?t tuy?t th? giai nh�n nh?ng r?t s?c s?o, tuy nhi�n khi ??c t�i li?u m� Ho�ng L� nh?t Th?ng Ch� vi?t v? n�ng, c�c t�c gi? ??u d�ng t? �?�. Kh�i ni?m n�y v? sau ?� chi ph?i th�i ?? c?a nhi?u ng??i c?m b�t. V? m?t t? v?ng, t? � ?�, ho?c �th?� hay ???c s? d?ng th?i hi?n ??i ?? ch? nh?ng ph? n? kh�ng c� ??c h?nh. C� l? xu?t ph�t t? ?�y m� ngay t? khi ti?p c?n v?i nh?ng d�ng t? li?u v? Tuy�n Phi ??ng Th? Hu? m?i ng??i ?� c� ngay m?t ??nh ki?n kh�ng t?t ??p v? n�ng. Tuy nhi�n, c?n n�i th�m r?ng trong ng�n ng? c?a ng??i Vi?t x?a t? �th?� l� kh�i ni?m l�t ?i c�ng v?i t�n d�ng ?? ch? ph? n? n�i chung. B� Huy?n Thanh quan khi ph� ??n vi?t �ph� cho con Nguy?n Th? ?�o. Sau n�y t? �th?� v?n ???c d�ng l�m t�n l�t c?a con g�i. V? sau t? �th?� d?n bi?n ng? ngh?a th�nh mi?t th? nh? �th? A, th? B� ?? ch? nh?ng ph? n? kh�ng c� ph?m h?nh hay t?i ??. C?ng nh? v?y t? �?� x?a kia l� t? th??ng ?? d�ng ch? ng??i ph? n? ??p ch? kh�ng mang � ngh?a mi?t th?: ? ?�o; h�t ? ?�o (ng??i ph? n? ??p l�m ngh? h�t ca); ? L� N�ng ?� l� m?t n? th?n c?a Vi?t Nam khi c�n s?ng l�m ngh? ca h�t. D�n gian ng??i Vi?t v?n c� c�u �l�m ? th� ng? m?t l�n� t?c l� ng??i ph? n? ??p th� c� quy?n ng?ng cao ??u, c� quy?n kh?ng ??nh g�a tr? c?a c�i ??p v� ???ng nhi�n l� c� nhi?u ?u th?. Vi?c d�ng s?c ??p ?? t? ti?n c? m�nh c?ng l� chuy?n th??ng c?a c�c hoa kh�i, trong cung vua, ph? ch�a x?a c?ng nh? nay c� hi?m g� c�c b?c n? l?u nh? v?y. Kh�ng ph?i ? Lan c?ng ?� c� c�ch xu?t hi?n tr??c m?t vua L� Th�nh T�ng m?t c�ch ??c ?�o v� g�y ?n t??ng ?� sao. ?� l� c�ch t? gi?i thi?u m�nh m?t c�ch ??c ?�o v� ch? nh?ng ph? n? th�ng minh m?i bi?t l�m nh? v?y. Ngay c? Ng?c Hoan (l� phi t? c?a Tr?nh S�m, m? ?�ch c?a Tr?nh T�ng) c?ng  nh? ch? g�i m�nh l� cung t?n c?a �n v??ng Tr?nh Doanh ti?n c? n�n m?i tr? th�nh phi t? c?a Th?nh V??ng Tr?nh S�m, ?i?u n�y c�n thua Tuy�n phi ??ng Th? Hu?, b?i m?t l? Tuy�n phi t? m�nh ti?n c? tr??c m?t ch�a ch? kh�ng c?n nh? v? t?i ai.
?i?u th? hai ph?i kh?ng ??nh ngay r?ng ??ng Th? Hu? kh�ng ph?i l� ngu?n c?n khi?n Ng?c Hoan b? th?t s?ng b?i Ng?c Hoan ch?a bao gi? ???c ch�a Tr?nh S�m s?ng �i th� l�m sao c� chuy?n b? b? b�. Ri�ng ? chi ti?t n�y khi vi?t �ch�a Tr?nh S�m qu� y�u ??ng Th? Hu? ?� b? r?i ng??i v? c? D??ng Ng?c Hoan�[3] c?a t�c gi? V? Ng?c Kh�nh ch�ng t�i cho r?ng �ng ?� kh�ng tra x�t k? c�ng. Ho�ng L� Nh?t Th?ng Ch� (NxbVh. trang 14) khi vi?t v? D??ng Ng?c Hoan cho bi?t chi ti?t �nh? ch?, Th�i phi (D??ng Ng?c Hoan) ???c k�n v�o l�m cung t?n c?a Th?nh V??ng (t?c Tr?nh S�m), t? khi v�o cung, n�ng v?n ng�y ?�m s?ng c� qu?nh� ?� cho th?y r?t r� nh? th?n th? ?? b??c v�o ph? ch�a nh?ng ch?c ch?n Ng?c Hoan ch?a bao gi? ???c ch�a ?? m?t ??n, vi?c nh?n n�ng v�o cung c� l? c?ng ch? l� m?t s? b?t bu?c, c? n? ho?c kh� t? ch?i do c�c quan h? ph?c t?p n?i ph? ch�a.
?i?u th? ba ph?i kh?ng ??nh l� ??ng Th? Hu? ngo�i kh? n?ng quy?n r? b?i s? h?p d?n c?a h�nh th?, n�ng c?ng l� ng??i ph? n? kh� th�ng minh, c� t? duy ??c l?p th� m?i ???c ch�a Tr?nh S�m cho can d? vi?c qu�n c? tr?ng s?. Ch?c ch?n ban ??u c� th? do ch�a y�u qu� m� cho tham d?, nh?ng khi tham d? Tuy�n Phi ?� b?c l? r� t�i n?ng v� tr� tu? s?c x?o c?a m�nh trong tham v?n tri?u ch�nh. ?t h?n nhi?u l?n t? v?n c?a n�ng kh�ng ch? ?�ng � ch�a m� c�n th? hi?n r� kh? n?ng n?m b?t t�nh th? v� xoay chuy?n t�nh h�nh. Chi ti?t ??ng Th? Hu? t? v?n cho ch�a Tr?nh S�m g?t ?i c�c d? ngh? v? Qu?n Vi?p m� dung n?p Qu?n Huy Ho�ng ?�nh B?o (l� con r? c?a Qu?n Vi?p); l?i c? Huy ra tr?n th?  x? Ngh? An ?? gi? g�n b? c�i ph�a Nam l� m?t quy?t ??nh ?�ng ??n. Khi bi?t Qu?n Huy b? gi�m pha khi?n ch�a nghi ng?, ch�nh Tuy�n Phi ?� gi�p Huy tho�t ???c n?n l?n. Sau ?� l?i dung n?p Huy quay tr? l?i kinh th�nh v� m?c d� r?t c� th? Tuy�n Phi bi?t Qu?n Huy t?ng ra m?t Tr?nh T�ng v?i �m?t tr?m l?ng v�ng v� m??i t?m ?o?n Nam Kinh l�m l? y?t ki?n�[4] th?t b?i nh?ng Tuy�n Phi v?n d�ng Ho�ng ?�nh B?o khi v? t??ng tr?n m?c n�y bi?t t�m ??n n�ng. V?n ?? kh�ng ch? l� h�nh vi Qu?n Huy d�ng c?n nh� c? c?a qu?n Vi?p ???c s?a sang ?? d�ng l�m t? dinh cho v??ng t? C�n m� th?c s? Tuy�n Phi r?t bi?t nh�n xa tr�ng r?ng v� nh�n th?u r� t�i n?ng c?a Qu?n Huy v� bi?t b? ?i c�i nh? ?? th�u n?p Qu?n Huy v�o th? l?c c?a m�nh. ?i?u n�y cho th?y th?c s? Tuy�n phi l� ng??i c� t�i trong nh�n nh?n v� d�ng ng??i, cho d� m?c ?�ch ?� l� g�.
?�y l� l� do Hu? tr? th�nh phi t? ??ng ??u c?a Ch�a v� v??t xa c? c�c h�ng cung phi c�n l?i. Tr�n th?c t? ch�nh Ho�ng L� Nh?t Th?ng Ch� cho bi?t ch�a Tr?nh l�c b?y gi? l� Th?nh V??ng: �l� ng??i c?ng r?n, th�ng minh quy?t ?o�n, s�ng su?t, tr� tu? h?n ng??i c� ?? t�i v? v?n l?n v�, ?� xem kh?p kinh s?, bi?t l�m v?n l�m th?. Sau khi l�n ng�i ch�a t? b? h?t k? c??ng trong tri?u ??n ch�nh tr? trong n??c, h?t th?y ??u ???c s?a ??i; bao nhi�u t??ng gi?c, ??ng ngh?ch ??u l?n l??t b? d?p tan. Ch�a c� c�i ch� mu?n l�m b� ch?, n�o di?t gi?c Tr?n Ninh, n�o ph� b?n C�ng Ch?t, qu�n nh� ch�a ?� ??n, kh�ng ch? n�o l� kh�ng th?ng, b?n ph??ng y�n ?n, kho ??n ??y ??��[5] . Nh?ng th�ng tin n�y cho th?y r� r�ng ch�a Tr?nh S�m c?ng l� m?t tay anh h�ng lu�n c� ch� kh� v� �c suy x�t ch? kh�ng ch? l� k? ti?m ng�i xo�ng x?nh ch? bi?t ?n ch?i xa s?. B�n c?nh ?� vi?c thay ??i h?t k? c??ng, tri?u ch�nh cho th?y ?�y l� m?t v? l�nh ??o ho�n to�n c� ch�nh ki?n v� kh�ng d? b? thao t�ng. M?t ng??i ?�n �ng nh? v?y m� khi ?em m?i vi?c b�n b?c v?i m?t ng??i ph? n? v� lu�n cho ng??i ph? n? ?� can d? v�o vi?c qu?n tr? ??t n??c ch?ng t? ng??i ph? n? ?� ?t kh�ng th??ng. T? c?n c? n�y c� th? kh?ng ??nh r?ng Tuy�n Phi c?ng l� m?t ph? n? thu?c di?n �?�n b� d? c� m?y tay�. Do ?� kh�ng th? n�i r?ng ??ng Th? Hu? ch? d�ng nhan s?c c?a m�nh ?? thao t�ng Tr?nh S�m. S? th?c v? vi?c ??ng Th? Hu? ???c nh� ch�a y�u qu�, n�i g� c?ng nghe v� h? c� vi?c g� l� ch�a c?ng b�n v?i n�ng, Ho�ng L� Nh?t th?ng ch� ch�p r?t chi ti?t: �T? ?� Th? Hu? ng�y c�ng ???c nh� ch�a y�u qu�, ? n�i g� ch�a c?ng nghe v� h? c� vi?c g� l� ch�a c?ng b�n v?i ?. R?i ? ???c ? chung m?t n?i v?i ch�a, y nh? c?p v? ch?ng nh� th??ng d�n. Xe ki?u, qu?n �o c?a ? c?ng ??u ???c s?m s?a h?t nh? ?? d�ng c?a ch�a�[6]. Th�ng tin n�y l?i c�ng kh?ng ??nh ngo�i vi?c ???c ch�a tin y�u, Tuy�n phi c�n r?t ???c ch�a Tr?nh S�m t�n tr?ng, coi tr?ng. ?i?u n�y ?� th?y r� ngay c? khi Tuy�n Phi kh�c m� n�m vi�n ng?c d? quang xu?ng ??t v� n�i �sao ch�a n? tr?ng c?a khinh ng??i nh? v?y� ?� khi?n ch�a ph?i ch?u nh�n v� ?i?u ch?nh h�nh vi. Vi?c ch�a t�m �nhi?u c�ch d? d�nh cho n�ng vui l�ng� ?? l�m l�nh quan h? gi?a hai ng??i c�ng cho th?y r� r�ng Tuy�n Phi c� m?t v? tr� kh�ng nh? trong t�m tr� Tr?nh S�m. Ch? c� t�nh y�u, s? t�n tr?ng ng??i ph? n? m�nh y�u m?i khi?n ng??i ?�n �ng nh? Tr?nh S�m h?t l�ng y�u m?n v� hy v?ng l?n lao v? ??a con nh? Tr?nh C�n � l� k?t qu? c?a t�nh y�u ?y.
?i?u n�y ?� ???c minh ch?ng b?ng h�nh vi sau khi ch�a nh? ch�o ??i (n?m 1777, ni�n hi?u C?nh H?ng th? 38) ch�a Tr?nh S�m ?� t? l?y t�n m�nh h?i nh? ?? ??t cho con. S? ki?n ch�a l?y hai c�u �s?n xuy�n anh d?c, h� h?i t� chung� (kh� thi�ng s�ng n�i t? l?i, s? t?t ??p c?a h? bi?n ?�c n�n) v?a ?? ch�c ph�c cho con v?a l�m ?? thi h??ng n?m ?y c?ng ch�nh l� th? hi?n ??c mong, k� v?ng v? ng??i con v� ??ng th?i c?ng mu?n d�ng t�i c?a c�c v?n s? trong n??c ?? ng?i ca m?i t�nh c?a m�nh v� ch�c ph�c cho con trai. Ph?i m?t ng??i ch?ng v� c�ng h?nh ph�c, ng??i cha y�u v� k? v?ng v? con r?t l?n m?i c� th? l�m nh?ng vi?c nh? v?y: T?o ra d?u ?n l?ch s? ?? hun ?�c ch� kh� c?a con trai m�nh!. Th?m l�y nh? con, sinh ???c ho�ng nam, ??ng Th? Hu? ???c ch�a phong l�m Tuy�n Phi �u c?ng l� l? th??ng.
Kh�ng t? ra ph? l�ng, c?t c�ch c?a v??ng t? C�n d??i s? d?y d? c?a c�c A B?o do ch�a ch? ??nh v� s? ch?m s�c, hy v?ng c?a Tuy�n Phi ?� t? ra r?t th�ng minh d?nh ng? v� c� c?t c�ch c?a b?c ?? v??ng. S�ch c? ch�p �l�c v??ng t? C�n ??y tu?i, t??ng m?o kh�i ng�, ??y ?� kh�c h?n ng??i th??ng. ??n khi bi?t n�i, v??ng t? C�n ??i ?�p g�y g?n, c? ch? kh�ng kh�c g� ng??i l?n. M?i khi c�c quan v?n v� v�o th?m v??ng t? ti?p ?�n v?i d�ng b? nghi�m ch?nh. C� ng??i c�ch h�ng n?m m?i g?p v??ng t? v?n nh? r� h? t�n k? lai chuy?n c? vanh v�ch. Ch�a sai quan t? H�n l�m vi?n l�m b�i t?ng m??i s�u ch? ?? vi�n A B?o d?y truy?n mi?ng cho v??ng t?. V??ng t? ch? nghe qua m?t l??t l� ??c thu?c. Th?y v?y ch�a c�ng qu� v??ng t? b?i ph?n�[7].
Tuy nhi�n, c?ng t�i li?u n�y c� d�ng �c?ng do ?�, Th? Hu? m?i ng?m c� � mu?n c??p ng�i Th? t?� v� ng??i ??i sau c?ng c? b�m v�o chi ti?t n�y m� ?? di?t cho Th? Hu? t?i c??p ng�i Th? t? cho con v� t�m c�ch h�m h?i Tr?nh T�ng (l�c ?� ch?a ? ng�i Th? t?) e r?ng ch?a ?? c? li?u tho? ?�ng. R?t ti?c sau n�y nhi?u t�c gi? th?i nay khi vi?t v? ??ng Th? Hu? c?ng kh�ng tra x�t ??y ?? m?i nguy�n do n�n khi vi?t v? Tuy�n phi ??ng Th? Hu? v?n c? m?t c�ch t? duy ??nh ki?n r?ng ng??i ??p x? B?c ? th? m�nh xinh ??p ???c ch�a y�u chi?u ?� l�m khuynh ??o tri?u ?�nh: �Ch�a Tr?nh S�m v� qu� y�u ??ng Th? Hu? ?� b? r?i ng??i v? c? D??ng Ng?c Hoan, ngay c? Tr?nh T�ng, con trai do Ng?c Hoan sinh ra ??n tu?i v?n kh�ng ???c l?p l�m Th? T?�[8]; t? ?i?n Wipkia m? c?ng vi?t v? b� nh? sau: �K? t? ?�, m?t m?t b� b� m?t sai thu?c h? th�n t�n, s?m t?i th�u d?t ?? m?i chuy?n x?u vu cho Tr?nh Kh?i; m?t kh�c, b� li�n k?t v?i Huy Qu?n c�ng Ho�ng ?�nh B?o ?? c�ng m?u s?�.
C? cho r?ng v� ???c y�u qu� c? m? v� con, Tuy�n Phi ng?m c� � mu?n ng�i Th? t? v? con m�nh th� ?i?u ?� c?ng l� l? th??ng c?a t?t c? bao b� m? y�u con, nh?t l� khi th?y ng�i v? Th? t? ch?a ???c ??nh. Nh?ng t? vi?c c� nh?ng suy ngh? nh? v?y ??n khi bi?n th�nh hi?n th?c l� c? m?t qu� tr�nh ch? kh�ng h? ??n gi?n, nh?t l� trong m�i tr??ng lu�n c� tranh gi�nh quy?n l?c ch?n h?u cung. Th?c s? Tuy�n phi c� l� ngu?n c?n c?a m?i chuy?n th� c?ng c?n ph?i kh�ch quan v?i m?i th�ng tin c?a s? c? khi vi?t v? Tr?nh T�ng ng??i anh c�ng cha kh�c m? c?a Tr?nh C�n.
Th? t? Tr?nh T�ng c�n c� t�n kh�c l� Kh?i, l� con trai c?a ch�a Tr?nh S�m v� phi t?n D??ng Ng?c Hoan. Nh?ng vi?c Tr?nh T�ng ra ??i ho�n to�n do �m m?u c?a m? ch? kh�ng ph?i l� k?t qu? c?a t�nh y�u.  Nh? ?� bi?t m?c d� ?� nh? ch? g�i m� Ng?c Hoan tr? th�nh phi t? nh?ng Ng?c Hoan kh�ng h? ???c Tr?nh s�m y�u qu�: �t? khi v�o cung, n�ng v?n ng�y ?�m s?ng c� qu?nh. B?ng m?t ?�m n�ng n?m m? th?y v? th?n ?em cho t?m ?o?n v? ??u r?ng� v� ?em vi?c n�y chia s? v?i v? quan h?u c?n chuy?n m�n tr??ng c?a ch�a l� Kh� Trung H?u�; �H�m sau, ch�a cho v?i cung t?n Ng?c Khoan v�o h?u, Kh� Trung H?u ?� c? � gi? l�m nghe l?m ??a ngay th�i phi Ng?c Hoan ??n. Th?y n�ng, ch�a c� v? kh�ng th�ch, nh?ng ?� ch�t g?i ??n, kh�ng n? ?u?i ra. Sau ?� ch�a g?i Kh� Trung H?u v�o tr�ch m?ng. Kh� Trung H?u c�i ??u t? t?i, ?o?n thu?t r� ??u ?u�i chuy?n th�i phi n?m m? cho ch�a nghe. Ch�a c?ng n�n l?ng kh�ng n�i sao c?�[9] sau ?�m ?� Ng?c Hoan c� mang sinh ra Tr?nh T�ng.
C�c th�ng tin n�y cho th?y cho d� c� kh�ch quan ??n m?y th� v?n ph?i kh?ng ??nh r?ng Ng?c Hoan ?� d�ng m?u m?o ?? ???c ti?p c?n v?i ch�a. C�u chuy?n gi?c m? c?ng ch? l� huy?n h?c, th?m ch� l� m?t th? ?o?n ch�nh tr? kh� ph? bi?n th?i x?a nh?m t�n vinh v? tr� c?a m�nh b?ng c�ch m??n oai th?n quy?n. ???ng nhi�n, vi?c Ng?c Hoan  mua chu?c v? quan Kh� Trung H?u ?? �ng n�y c? t�nh ?�nh tr�o �m �Khoan� th�nh �Hoan� ?? ??a n�ng v�o h?u ch�a c?ng l� m?t th? ?o?n ch�nh tr?. N?u kh�ng ph?i v� k? ho?ch b?ng m?i c�ch ph?i n?m gi? quy?n l?c n?i ph? ch�a, li?u Ng?c Hoan c� b?ng m?i c�ch ?? ti?p c?n Tr?nh S�m hay kh�ng, vi?c c� con trong duy nh?t m?t l?n �n �i v?i ch�a ch?c ch?n c?ng l� m?t kh�u trong c? m?t k?ch b?n ho�n thi?n ??n t?ng chi ti?t nh? c?a b� v� vi�n ho?n quan. T? ?� cho th?y s? ra ??i c?a Tr?nh T�ng l� m?t �m m?u c?a Ng?c Hoan ch? kh�ng ph?i l� k?t qu? c?a m?t t�nh y�u th?c s?. ? ?i?m n�y Tr?nh T�ng kh�c h?n Tr?nh C�n. ?i?u n�y c?ng cho th?y Th�i Phi Ng?c Hoan v? t? c�ch ??o ??c c?ng kh�ng c� g� l� cao qu� h?n Tuy�n phi ??ng Th? Hu?, th?m ch� c�n l� ng??i r?t c� �m m?u ch�nh tr? trong vi?c b?ng m?i c�ch ?? gi? v? tr� ng�i cao nh?t trong h?u cung. Th?c t? n�y khi?n Tr?nh S�m kh�ng h? vui v? v� h�i l�ng, nh?ng v� c?ng l� con m�nh n�n �ng ?? hai m? con y�n ?n, nh?ng trong th�m t�m Tr?nh S�m kh�ng h? c� � mu?n l?p T�ng l�m Th? t?. Chi ti?t ng�y sinh Tr?nh T�ng, �ch�a c� � kh�ng vui, c�c quan v?n v� v�o ch�c m?ng, ch�a l?y c? r?ng ??a con ?y kh�ng ph?i l� v? c? ?? ra, t? ch?i kh�ng nh?n l?i m?ng�[10] ?� cho bi?t r?t r� v? t�nh c?m c?a Tr?nh S�m v?i ??a con ra ??i ngo�i � mu?n, v� v?y ngay c? khi �Th? t? T�ng ?� l?n, dung m?o r?t kh�i ng� m� ch�a c?ng ch?ng y�u chi?u g� m?y�[11].
C�u chuy?n kh�ng ch? d?ng ? ?� ??n khi Tr?nh T�ng 12 tu?i theo l? th??ng ph?i ra ? ?�ng cung nh?ng ch�a v?n kh�ng h? ?? ??ng ??n chuy?n ?� m� c�n b?t Th? t? ph?i �??n ? nh� ri�ng c?a quan A B?o l� H�n Qu?n C�ng (Nguy?n ??nh). Nh? v?y ng�i ?�ng cung v?n b? tr?ng, nh? c� � ch? ng??i kh�c� ??n n?m Tr?nh T�ng 18 tu?i  theo l? c? Th? T? ?�ng ???c m? ph? ri�ng, nh?ng ch�a c?ng kh�ng h? ?? ??ng ??n, nh? th? l� ng??i n?i ng�i v?n ch?a ??nh�[12]. ?i?u n�y cho th?y m?c d� Tr?nh T�ng ???c sinh ra trong m?t �m m?u n?i ng�i v� gi? quy?n l?c ?? c? t�nh ??a Tr?nh S�m v�o th? ?� r?i nh?ng tr�n th?c t? ch�a Tr?nh S�m kh�ng h? c� � l?p Tr?nh T�ng l�m Th? T?. V� v?y kh�ng th? n�i r?ng Tuy�n Phi ??ng Th? Hu? ?� ? th? ???c y�u chi?u m� tranh ?o?t ng�i Th? t? cho con m�nh. Trong khi  ?�  �t? khi v??ng t? C�n ra ??i, Th? t? T�ng c� � r?t t?c b?c, ch? s? m�nh kh�ng ???c l?p l�m ch�a. Th? t? c�ng v?i b?n gia th?n l� m?y t�n h?u Th? Th?, Th?m th?�nho sinh ?�m Xu�n Thu v� t�n xu?t th�n t?p l?u V?nh V? ng�y ?�m b�n m?u, lo l?ng kh�ng bi?t n�n l�m th? n�o�[13] khi b?nh c? c?a ch�a Tr?nh S�m t�i ph�t nguy k?ch � b?n t�i t? li?n khuy�n Th? t? (Tr?nh T�ng) ng?m ng?m s?m s?a binh kh�, chi�u m? d?ng s?, m?t mai trong cung x?y ra chuy?n ch?ng l�nh th� c? vi?c ?�ng ch?t c?ng th�nh, gi?t qu?n Huy v� b?t gi? hai m? con Th? Hu? khi?n v??ng t? C�n kh�ng th? l�n ng�i ch�a. M?t kh�c b�o cho hai tr?n T�y, B?c ?em qu�n v�o kinh b?t �p c�c ??i th?n ?? d?ng Th? t? l�n ng�i ch�a.  Th? t? nghe theo v� phao l�n r?ng m�nh s?p ???c l?nh ?em qu�n v�o ?�nh mi?n nam, r?i l?i sai ng??i b�o ng?m cho Kh� Trung H?u (v? ho?n quan ?� c? t�nh d?n Ng?c Hoan v�o h?u ch�a), giao m?t ng�n l?ng b?c cho nho sinh ?�m Xu�n Th? ?? ?i ph�n ph�t cho b?n tay ch�n ?i mua s?m v? kh�. Ti?p ?� Th? t? m?t b�o cho c�c vi�n tr?n th? ? hai tr?n T�y, B?c, chi�u t?p d?ng s?�[14].
 Nh? v?y l� trong khi ??ng Th? Hu? ch?a h? c� nh?ng ??ng th�i g� th� Tr?nh T�ng ?� chu?n b? ??y ?? c�c ph??ng �n v� l�n k? ho?ch b?t gi?t m? con n�ng. Kh�ng may cho Tr?nh T�ng, ch�a Tr?nh S�m kh?i b?nh v� m?i vi?c ?� b?i l?. S? ki?n ?� di?n ra v�o th�ng t�m n?m canh t� (1780).
 S? vi?c binh bi?n n�y ?� ???c giao cho Ngh?a Ph�i H?u L� Qu� ?�n tra x�t v� l�m r� s? t�nh. B� ??ng c?a Tr?nh T�ng c� ba ??i th?n ??u ph?i m?t m?ng: Kh� Trung h?u, Tu�n Sinh H?u (Nguy?n Kh?c Tu�n), Nguy?n Qu?c Tu?n (thu?c h? c?a Kh?c Tu�n) b? �n ch�m, ri�ng �Tr?nh T�ng b? tru?t xu?ng l�m con �t, tr?n ??i gi? ??o l�m t�i� v� b? qu?n th�c ng?t trong m?t ng�i nh� ba gian trong ph? ch�a. Thi?t t??ng s? vi?c ?� r� r�ng nh? v?y, trong x� h?i c? t?i m?u ph?n ngh?ch l� t?i khi qu�n, nh?ng ch�a ?� n? t�nh ru?t th?t m� gi�ng T�ng xu?ng l�m con �t tr?n ??i gi? ??o l�m t�i, c?ng l� nh�n nh??ng. S? vi?c ?� qu� r� r�ng m�nh l�m th�n ch?u, ? ?�y t? li?u l?ch s? c?a d�ng h? Ng� Th� g?n nh? kh�ng c� c?m t�nh v?i Tuy�n Phi ??ng Th? Hu? nh?ng nh?ng t? li?u n�y cho th?y vi?c Tr?nh T�ng b? ph? tru?t kh�ng h? c� li�n quan g� ??n ??ng Th? Hu?. ?? Tr?nh T�ng v� Ng?c Hoan c�n s?ng trong v??ng ph? ?�y c?ng l� ?i?u cho th?y so v?i ? Lan khi thanh to�n c�c phe ph�i ??i l?p c?a Th??ng D??ng th� Tuy�n phi ??ng Th? Hu? v?n ch?a quy?t li?t b?ng.
B�n c?nh ?� s? c? v� m?t s? t�c gi? ??u c� � ph� ph�n Tuy�n Phi ra s?c k�o b� k?t ??ng v?i Qu?n Huy Ho�ng ?�nh B?o ?? m?u th�n ?o?t ng�i ch�a. V?y s? th?c nh�n c�ch Qu?n Huy nh? th? n�o, Ho�ng L� Nh?t Th?ng Ch� ghi ch�p r?t r� r?ng v? t??ng n�y l?i l� ng??i ?� t?ng ???c ch�a giao cho th?ng l?nh qu�n ??i c?a Qu?n Vi?p v�o �?�ng ? tr?n Ngh? An ra s?c ti�u di?t tr?m c??p, c?m ??i ti?n, tr?n �p c??ng h�o, ng?n ch?n vi?c ki?n c�o, l�m cho trong h?t r?t th?nh v??ng. Huy l?i thu d�ng nh?ng k? anh t�i, ??t ra l�m nhi?u ch?c li�u thu?c��[15] ?i?u n�y cho th?y th?c s? Qu?n Huy c?ng l� m?t tay h?o h�n v� c� th?c t�i, trong khi ?� ng??i gi�p r?p d??i tr??ng c?a Tr?nh T�ng l?i l� �m?y t�n h?u� v� nh?ng k? �xu?t th�n t?p l?u� nh? V?nh V?. C�ng b?ng m� n�i v?y th� nh�n c�ch c?a ai m?i ?�ng ph?i nh�n nh?n l?i ?�y?. Li?u m?t ng??i nh? Ng?c Hoan, Tr?nh T�ng v?i nh?ng h�nh vi m� hai m? con h? ?� l�m ?? th�u t�m quy?n l?c trong ph? ch�a ngay c? khi Tr?nh S�m c�n tr? v�, v?i kh? n?ng suy x�t c?a Tr?nh S�m th� d� c� kh�ng thi�n v? Tuy�n Phi, li?u nh?ng ng??i n�y c� ?�ng ?? l?p l�m Th? t? n?i ng�i ch�a v� Ng?c Hoan c� ?�ng ?? tr? th�nh m?u nghi thi�n h? hay kh�ng ch?c ai trong ch�ng ta th?i n�y ??u bi?t r� c�u tr? l?i.
S? ki?n khi Tr?nh S�m l?p V??ng T? C�n l�m th? t? v� Th�nh M?u th�i t�n (m? Tr?nh S�m) �can ng?n v� c� � mu?n ph?c h?i ng�i v? cho Tr?nh T�ng, Ch�a Tr?nh S�m ?� r?t minh b?ch tr? l?i: �t�n T�ng v?i t�n C�n ??i v?i m? l� ch�u, nh?ng ??i v?i t�i l� con, ng??i x?a ?� n�i bi?t con ch?ng ai b?ng cha. T�i c?ng ch?a ??n n?i m� l?n, v? ch?ng tri?u ?�nh b�n b?c chung nh? th? ch? c?ng ch?ng ph?i v� t�i y�u ??a con nh? m� b�y ??t ra vi?c n�y. M? h� ch?ng bi?t r� r?i sao. Nay n?u kh�ng s?m ??nh r� ng??i n?i ng�i, b?n ti?u nh�n ?�m ra d�m nom mong ch?, t�i e tai h?a s? x?y ra ??n l�c n�o kh�ng bi?t. Hu?ng h? ng�i b�u c?a thi�n h? c?t ph?i giao ph� v�o tay ng??i x?ng ?�ng. ?� coi t�n x� l�m tr?ng, th� d?u con ?? ra c?ng kh�ng ???c t? t�i; l? n�o t�i l?i d�m t? t�i v?i ??a con nh?? N?u nh? cu?i c�ng b?nh c?a C�n kh�ng kh?i, th� th� l?p C�n qu?n C�ng (t?c Tr?nh B?ng, anh em con ch� con b�c v?i Tr?nh S�m), tr? l?i d�ng ch�nh cho nh� b�c, ch? kh�ng th? n�o giao cho c�i th?ng T�ng b?t hi?u, ?? n� l�m h?ng c? nghi?p c?a t? ti�n�[16].
Nh? v?y b?n th�n D??ng Ng?c Hoan v� Tr?nh T�ng v?n d? ?� kh�ng ph?i l� ng??i m� Tr?nh S�m c� � coi tr?ng v� cho k? nghi?p. Ch?a k? n?u ?em so s�nh c�ch h�nh x? c?a Tuy�n Phi v� D??ng Ng?c Hoan l?i c�ng cho th?y r� nh�n c�ch c?a hai ng??i ph? n? n�y. Khi T�ng b? ph? tru?t l�m con �t, trong t�i li?u ???ng th?i kh�ng th?y ghi ?i?u g� v? s? gi�m pha x�c xi?m hay th?a c? m??n gi� b? m?ng c?a Tuy�n Phi ??ng Th? Hu?. M?c d� b? qu?n th�c nh?ng Tr?nh T�ng v?n s?ng an l�nh v� D??ng Ng?c Hoan c?ng kh�ng th?y c� chi ti?t n�o l� cho bi?t b� ph?i ch?u v? theo con hay b? Tuy�n phi nh�n c? h?i tr? th�. Ng??c l?i khi Tr?nh T�ng d�ng l? � h?p ki�u binh l�m ph?n ph? tru?t Tr?nh C�n con n�ng th� s? ph?n Tuy�n Phi ?� b? Ng?c Hoan tr? th� h?t s?c t�n t?. Nh�n ch?ng ???ng th?i m� t? l?i cho Nguy?n H?u Ch?nh bi?t nh? sau: � Khi ch�a nh? b? b?, Th�i phi (t?c D??ng Ng?c Hoan) sai ng??i b?t Tuy�n Phi ??n tr??c m?t m�nh, k? t?i r?i bu?c Tuy�n Phi ph?i l?y t?. Tuy�n Phi kh�ng ch?u l?y. Th�i Phi b�n sai hai th? n? ??ng k�m hai b�n, n�u t�c Tuy�n Phi r?p ??u xu?ng ??t. Nh?ng Tuy�n Phi v?n nh?t ??nh kh�ng ch?u l?y, m� c?ng kh�ng n�i n?a nh?i. Th�i phi gi?n qu�, ?�nh ??p m?t h?i, nh? n??c b?t v�o ??u v�o m?t r?i ?em giam v�o nh� H? t?ng ? v??n sau. T?i ?�y Tuy�n Phi b? l�m t�nh l�m t?i c?c k� kh? s?� [17]. S? vi?c n�y cho th?y Th�i Phi Ng?c Hoan th?t s? c?ng ch? l� ng??i ph? n? h?p h�i v� ??y ?? k?. N?u kh�ng c� ng??i ng?m gi�p ?? ?em c�u chuy?n v? ?? th? c�ng ? l?ng Th?nh ??c (l?ng an t�ng Tr?nh S�m) n�t m?n th� c� l? ??ng Th? Hu? ?� b? Ng?c Hoan h�nh h? t?i ch?t. Nh?ng chi ti?t n�y cho th?y nh�n c�ch c?a Ng?c Hoan c?ng ??y r?y nh?ng t? v?t, b� kh�ng ch? l� ng??i ph? n? ??y �m m?u toan t�nh v?i cu?c h�n nh�n c?a m�nh m� c�n l� m?t ph? n? nh? nhen, v� cay ??c. M?t l?n n?a c�ng kh?ng ??nh ???c r?ng gi?a hai ng??i ph? n? c� con trai ?? th?a k? ng�i b�u l�c b?y gi? l� Ng?c Hoan v� ??ng Th? Hu? th� s? l?a ch?n c?a Tr?nh S�m l� ho�n to�n s�ng su?t, ch? ti?c c? tr?i kh�ng h?p.  
Trong khi ?� th�i th??ng c?a ng??i ph? n? c� t�i n?ng, ???c l�nh ??o tin d�ng th??ng �t khi ???c c�c ??ng m�y r�u th?a nh?n ho?c b? b?i m�c, d�m pha ?? k?; ph? n? th�ng minh xinh ??p ???c vua y�u, ch�a gi? th??ng b? c�c phi t?n kh�c ghen gh�t ng?m h�m h?i th� tri?u ??i n�o c?ng c�. Suy cho c�ng Qu?n Huy, Tuy�n Phi ??ng Th? Hu? c?ng ch? l� n?n nh�n c?a m?t l?i t? duy ki?u ti?u n�ng bon chen, ch?t h?p ch? bi?t ??n quy?n l?i c?a c� nh�n, xa h?n l� d�ng h? ch? kh�ng bi?t ??t l?i �ch c?a qu?c gia d�n t?c l�n tr�n.  C�i kh� thanh minh, kh� b�nh v?c cho hai ng??i ? ch? Tuy�n Phi c� th? ch?a ?? t�i n?ng hay kh�ng c� ?? th?i gian ?? thi th? t�i n?ng nh? ? Lan v� d??i tr??ng n�ng c?ng c�n thi?u r?t nhi?u nh�n s? c� t�i gi�p r?p. Qu?n Huy m?c d� �?� h?c ???c ph�p d�ng binh gia truy?n c?a Qu?n Vi?p, ???c c�c t??ng t� r?t s? ph?c. Huy l?i kh�o c?t ??t nh�n t�i, n�n c�c tay h�o ki?t ??u vui l�ng ch?u sai khi?n, c� c�ng ph� ???c qu�n ??nh, ti?ng t?m m?i ng�y m?t l?y l?ng�[18] nh?ng c� l? �ng th�ch h?p trong vai tr� m?t t??ng d�ng binh ngo�i tr?n h?n l� trong vai tr� m?t Th�i s? bi?t qu?n tr? nh�n s? v� x?p x?p ch�nh s? n?i tri?u n?i, v� v?y m?c d� h?t l�ng gi�p r?p ??ng Th? Hu? v� ?u ch�a nh?ng kh�ng ch�o l�i n?i ch�nh s?. ?� l� ch?a k? ??n t? duy th?i ??i l�c b?y gi? khi m� c�c quan h? s?n xu?t, quan h? x� h?i theo l?i tam c??ng ng? th??ng ?� b?c l? nhi?u b?t c?p. S? kh� ?? c� th? so s�nh Qu?n Huy v?i L� th??ng Ki?t, L� ??o Th�nh ?� t?ng ph� t� Nguy�n Phi ? Lan nh?ng th?c s? tri?u ch�nh d??i th?i L� v� th?i vua L� - Ch�a Tr?nh c?ng l� hai giai ?o?n r?t kh�c nhau. N?u nh? th?i L� l� th?i c?a m?t tri?u ??i ?ang r?t th?nh tr? v?i th? ?i l�n, quy?n l?c t?p trung v�o m?t m?i. Trong khi ?� d??i th?i c?a ??ng Th? Hu? th� c�c th? l?c ch�nh tr? ? ?�ng ngo�i l�c b?y gi? c�n ?ang r?t ph�n t�n, l�ng ng??i kh�ng bi?t ng? v? vua hay theo ch�a, nhi?u nh�n s? gi?i giang v?n khoanh tay ??ng nh�n th?i th? v?n v? h?n l� nh?y v�o cu?c ?? g�p ph?n xoay chuy?n t�nh h�nh. ?�ng trong th� ch�a Nguy?n lu�n t�m c? h?i ?? ph?n c�ng l?i Th?ng Long. Tri?u ?�nh nh� L� tuy l� b� nh�n nh?ng l?i v?n c� v? tr� nh?t ??nh trong l�ng d�n ch�ng Th?ng Long v� nhi?u nh�n s? ?n l?c vua L� tri?u tr??c; Tr?nh S�m m?t s?m, Tr?nh C�n l?i qu� nh?, ph? ch�a l�c b?y gi? qu� nhi?u phe ph�i, m? con Tr?nh T�ng v?n c�n ?�, c?m v? binh xu?t th�n v�ng Thanh � Ngh? c� nhi?u c�ng lao, ???c ?u �i th�nh ra ki�u binh v� nh?n ph�p n??c th�nh th? ra ??ng Th? Hu? ?� th?t b?i trong s? nghi?p ch�nh tr? c?a m�nh, m?c d� b??c kh?i ??u ?� ?i ?�ng ???ng v� kh� su�n x?.
B�n c?nh ?� nh�n c�ch, ??o ??c v� nh?ng h�nh vi c�n r? ng�ng ng�nh c?a ??ng M?u L�n (em trai ru?t c?a Tuy�n Phi) n?u ?�ng nh? ghi ch�p c?a d�ng h? Ng� Gia V?n Ph�i th� th?c s? ?�y l� ?i?m b?t l?i cho n�ng. Vi?c ??ng M?u L�n ? v�o th? ch? ???c s?ng �i m� g�y nhi?u chuy?n c�n r? v� ??o, th� c?ng kh�ng ph?i l� chuy?n hi?m x?a nay trong l?ch s?, th?m ch� t? n�y v?n hi?n di?n ??y r?y trong x� h?i hi?n ??i ng�y nay. Nh?ng th?c s? ?� l� do Tuy�n Phi dung t�ng hay M?u L�n ch�nh l� ?i?m y?u c?a n�ng (m?c d� n?u so s�nh gi?a ??ng M?u L�n v� D??ng Khu�ng l� em ru?t c?a D??ng Ng?c Hoan th� c?ng l� k? ch�n l?ng ng??i g?n c�n). Trong m?t gia ?�nh ai c� th? ??m b?o c�c nh�n c�ch gi?ng nhau, ?i?u ?� c� ngh?a s? tha h�a c?a M?u L�n �u c?ng c� th? l� v??t ra ngo�i kh? n?ng ki?m so�t cu? ??ng Th?. S? ch�p n�ng ch? duy nh?t xu?t hi?n m?t l?n bao bi?n cho M?u L�n ?� l� l?n xin ch�a tha ch?t cho M?u L�n khi h?n ra tay gi?t S? Trung l� v? s?, h?u c?n qu?n ch�a Ng?c Lan ch? kh�ng h? th?y c�c gi ch�p v? vi?c n�ng dung t�ng cho M?u L�n l�m b?y. N?u l� ch�ng ta li?u c� ai c� th? khoanh tay ??ng nh�n em trai ru?t c?a m�nh ch?t d??i l??i g??m c?a ch?ng m�nh?. Vi?c M?u L�n ???c ch�a n? Tuy�n Phi m� tha m?ng nh?ng v?n b? ??y ?i bi?t x? c?ng cho th?y r?ng n�ng c?ng ho�n to�n th?a nh?n v� ch?p nh?n vi?c em trai m�nh b? x? ph?t n?ng. ?i?u ?�ng ti?c ? ?�y l� Tuy�n Phi ?� kh�ng k?p th?i ng?n ch?n nhi?u h�nh vi c?a em trai m�nh v� ?? s�ng su?t ?? nh?n ra ?� l� v?t c?n l?n tr�n b??c ???ng ch�nh tr? c?a m�nh. ? ?i?m n�y cho th?y Tuy�n phi c?ng v?n ch?a v??t qua ???c th�i th??ng nhi n? trong c�c quan h? c?t nh?c t�nh th�m c?a gia ?�nh, d�ng h? Vi?t.
? ng�i ch�nh cung ch?a ??y ng�y, Tr?nh S�m qua ??i trong tay n�ng, Tr?nh T�ng th?a c? x�i gi?c qu�n c?m v? g�y bi?n, Qu?n Huy thi?u kinh nghi?m trong vi?c n?i tr?, l?i cao ng?o ch? quan khinh xu?t, d?n ??n lo?n bi?n ki�u binh khi quan t�i Tr?nh S�m c�n qu�n n?i ph? ch�a. ?�m ki�u binh Thanh Ngh? ?� h� nhau ??p ph� ph? ?? c?a anh em Qu?n Huy. Ph? ch�a m?t phen ??u r?i m�u ch?y, th?i v�ng son c?a Tuy�n Phi v� ?u ch�a ch?m d?t. Sau khi anh em Qu?n Huy b? ki�u binh gi?t h?i, Tuy�n Phi v� ?u ch�a ph?i m?t phen khi?p h�i trong ?�m lo?n qu�n.  ??ng Th? Hu? �ph?i thay ??i trang ph?c  n?p trong h?u cung, c�c gia th?n c?a ch�a nh? c?ng ??u ch?y tr?n h?t c?, ri�ng Qu?n Di?m b? ch�a nh? l�nh ?i n?i kh�c, t? s?m ??n t?i kh�ng ???c ?n g� ch�a nh? g�o kh�c nheo nh�o. Ma? ??n ?�m Th�nh M?u sai ng??i ?i t�m Th? Hu? v� ch�a nh? v? cung cho thay qu?n �o v� ?n u?ng, ch�a nh? v� qu� s? h�i n�n kh�ng ?n u?ng ???c b?nh t�nh c�ng n?ng�[19] ri�ng ng??i ??p ??ng Th? Hu? r?i v�o tay D??ng Ng?c Hoan v� k?t c?c l� n�ng b? h�nh h? d� man, cu?i c�ng t? s�t ch?t trong ng�y gi? ch?ng  n?m 1784.
Cu?c s?ng quy?n l?c c?a Tuy�n Phi ??ng Th? Hu? ?� kh�p l?i sau lo?n bi?n ki�u binh n?m 1782 s? ph?n n�ng v? sau, s�ch C??ng M?c c?ng c� ch�p �t d�ng, nh?ng ??i th? v?n theo tinh th?n c?a Ho�ng L� Nh?t Th?ng ch�. V? sau kh�ng ai nh?c t?i n?a v� l?ch s? v?n ph�n x�t n�ng c?n c? tr�n nh?ng trang vi?t c?a d�ng h? Ng� Gia V?n Ph�i nh?ng c?ng kh�ng c� m?t ai ??i sau vi?t cho n�ng nh?ng d�ng kh�ch quan nh?t. Kh�ng th? n�i Tuy�n Phi ho�n to�n oan ?c trong m?i chuy?n, nh?ng qu? th?c v?i nh?ng t? li?u c?a d�ng h? Ng� Th�, ??ng Th? Hu? kh�ng h?n l� ng??i ?�n b� ??y m?u m� x?o quy?t. N�ng ch? l� ng??i bi?t y�u v� ???c y�u. M?c d?u c?ng c� nh?ng tham v?ng ch�nh tr? nh?ng kh�ng ph?i b?ng c�ch l?y x�c ??i ph??ng ch?t th�nh b?c thang b??c t?i ng�i cao cho m�nh. S? th?t b?i c?a Tuy�n Phi c?ng l� s? th?t b?i c?a nh?ng t? duy ch�nh tr? b?ng b?t v� thi?u nh?ng y?u t? c? b?n c?a thi�n th?i, ??a l?i, nh�n h�a. T? t?t ??nh c?a xa hoa, ng??i ??p Kinh B?c r?i xu?ng ?�y s�u c?a s? cay ??ng. C�i ch?t c?a Tr?nh S�m v� s? thi?u kinh nghi?m trong ch�nh tr??ng c?a n�ng v� qu?n Huy ?� ch?m d?t ho�n to�n th?i v�ng son c?a ng??i ??p khuynh th�nh. S? b?c nh??c, b?t t�i c?a Tr?nh T�ng, Ng?c Hoan v� ?�m qu?n th?n y?u k�m c?ng ?� khi?n ?�m ki�u binh l�m lo?n c? Kinh th�nh. C� l? ch?a bao gi? ch�nh s? t?i Th?ng Long l?i r?i ren nh? v?y. ?� c?ng l� nh?ng d?u hi?u b�o tr??c s? m?t k? c?a ch? ?? qu�n ch? chuy�n ch?. S? ph?n c?a ??ng Th? Hu? ch? c� th? l?y hai c�u th? c?a T? Nh? m� c?m th�n:
?au ??n thay ph?n ?�n b�
L?i r?ng b?c m?nh c?ng l� l?i chung.!
 
                                                     (Nguy?n Du � Ki?u)
T�i li?u tham kh?o:

• Ng� Gia v?n Ph�i (1974) Ho�ng L� Nh?t Th?ng Ch�, Nxb V?n h?c.
• Qu?c s? qu�n tri?u Nguy?n (bi�n so?n1856- 1881, Vi?n s? h?c d?ch 1957 � 1960, ?n b?n ?i?n t? 2001), Kh�m ??nh Vi?t s? th�ng gi�m c??ng m?c, ch�nh bi�n. Nxb Gi�o d?c 1998.
• Nguy?n Ng?c Mai (2016) Ph? n? Th?ng Long � H� N?i, Nxb H� N?i.
• Amanach ng??i m? v� ph�i ??p (1990) Nxb  v?n h�a,  
• ?inh C�ng V? (2012), Chuy?n t�nh vua ch�a ho�ng t?c Vi?t Nam, Nxb Ph? n?
• Vi?n H�n l�m KHXHVN � UBND t?nh H?ng Y�n (K? y?u h?i th?o 2015) Linh nh�n Ho�ng Th�i H?u v� khu di t�ch ??n Gh�nh, th? tr?n Nh? Qu?nh, Huy?n V?n L�m, T?nh H?ng Y�n.
• Nhi?u t�c gi? (1985), V??n k? trong ph? ch�a, Nxb HN