H�nh t??ng con ng?a trong v?n h�a Vi?t Nam & th? gi?i

Trong th?n tho?i Hy l?p, ng?a l� s? ph?i h?p c?a 2 c?p ?? tr�n � d??i v� c�n l� s? si�u th?ng h�a t? c?p ?? n�y l�n c?p ?? kia. Theo truy?n thuy?t,  ng?a ???c sinh ra t? t�nh y�u c?a Pos�idon v?i Gorgone ho?c ???c th? tinh t? ??t v� m�u c?a Gorgone, v� v?y con ng?a trong t�m th?c ng??i Hy l?p n� bi?u th? cho s? th?ng h�a c?a b?n n?ng. C�ng quan ?i?m n�y, tr??ng ph�i ph�n t�m h?c Ch�u �u c?ng cho r?ng con thi�n m� m�u tr?ng bi?u th? cho b?n n?ng ?� ???c ki?m so�t, ???c l�m ch?, ???c th?ng hoa theo lu�n l� m?i. Nh?ng truy?n thuy?t v? c�c cu?c truy hoan t? th?n r??u Bacchus ??u xu?t hi?n kh� nhi?u nh?ng c�i t�n m� trong c?u t?o c?a ch�ng ta th?y kh� ph? bi?n t? t? hipp� (ti?ng Hy l?p l� ng?a). ?i?u n�y cho th?y ng?a ???c ??ng nh?t v?i b?n t�nh/ b?n n?ng c?a con ng??i. Nh?ng m� t? Nh�n m� bao quanh th?n Dionysos lu�n ???c chu?c r??u cho say ?? khi�u kh�ch ch�ng lao v�o cu?c chi?n v?i H�racles ch�nh l� th? hi?n b?n n?ng ???c ph�ng th�ch. Trong truy?n th?ng trung Hoa c? x?a t?i c�c l? th? ph�p, nh?ng t�n ?? m?i ???c g?i l� t�n m� (ng?a non), trong cu?c s?ng sinh ho?t th??ng ng�y khi b?t b�nh v?i nh?ng c?n t�nh b?o l?c, ??c �c ng??i ta c?ng hay g?i nh?ng k? ?� l� lo?i tr�u ng?a, ng??c l?i khi mu?n bi?u th? s? trung th�nh c?a m�nh v?i m?t ai ?� ng??i ta c?ng v?n th?  ki?p sau xin ???c l�m khuy?n m� ?? b�o ?�p. T? � ngh?a n�y ng?a c� 2 m?t, m?t  m?t ???c coi l� b?n ng� trung th�nh, nh?ng m?t kia l?i l� b?n ng� hi?m ??c bi?u th? cho y?u t? s�c v?t trong con ng??i. C� l? xu?t ph�t t? 2 thu?c t�nh c?a gi?ng ng?a l� v?t c??i v� b? c??i. Khi l� v?t c??i, nh? c� con ng??i m� ng?a c�  ???c ph?m ch?t b?m sinh l�m cho n� xu?t hi?n nh? m?t sinh linh c� t�i th?u th? v� tr? th�nh  ?�i m?t c?a con ng??i trong b�ng ?�m, l� bi?u t??ng c?a tr?c gi�c soi s�ng l� tr�. Khi b? c??i n?u b�n tay c?a ng??i c??i  d?n n� v�o con ???ng sai l?m th� anh ta c�ng g?p nhi?u b�ng t?i, b�ng ma v� anh ta c?ng c� nguy c? tr? th�nh ng??i li�n minh v?i qu? d?, l�c n�y con ng?a l?i l� v?t mang ??n s? r?i ro, b?o l?c. M?t kh�c, v?i t?t c? t�nh b?ng b?t, n?ng l?c s?n sinh v� t�nh h�o ph�ng ? ng?a (nh?t l� ng?a non) m� m?t s? n?i ng?a c�n ???c coi l� bi?u t??ng ho�n ch?nh s? c??ng li?t c?a d?c v?ng. H�nh ?nh con H?c m� bu?c v�o c? xe c??i l� nh?ng con ng?a c?a d?c v?ng ???c gi?i ph�ng ?� ???c ph?n �nh trong nhi?u di s?n th? v?n d�n gian Nga.
Tr�n th?c t?, ng?a c�ng v?i ch� l� hai con v?t r?t ??i th�ng minh v� trung th�nh. N?u nh? ch� canh cho ta gi?c ng? y�n l�nh v� t?n tuy nh? m?t ng??i n� b?c c�n ch�ng ta l?i ???c ch�ng coi nh? nh?ng �ng ho�ng, b� ch�a m� ch�ng ph?i c� tr�ch nhi?m l�m vui l�ng v� b?o v? th� con ng?a l?i ho�n to�n kh�c. N� l� v?t c??i, l� ph??ng ti?n v?n chuy?n v� s? m?nh c?a n� kh�ng t�ch r?i con ng??i. Gi?a hai c? th? s?ng ?� ??c bi?t t�c ??ng, c� li�n h? v� c?ng l� bi?u hi?n c?a 2 m?t t�m l� v� t�m th?c, ph? thu?c v�o s? h�a h?p hay xung ??t m� k?t qu? s? l� c�i ch?t hay th?ng l?i. Quan s�t con ng?a khi phi n??c ??i gi?a ban ng�y, n� b? cu?n h�t b?i m�nh l?c c?a cu?c ch?y, n� ph�ng m?t c�ch m� qu�ng v� ch? c� ng??i c??i ng?a m?i m? to m?t ?? ?i?u khi?n n� ??t ??n ?�ch nh?t ??nh, nh?ng ban ?�m khi ng??i c??i tr? n�n m� l�a th� con ng?a l?i l� v? ch? huy, n� tr? n�n th?u th? v� t? l�m ch? cu?c ?i?u khi?n, v?i  m?t n?ng l?c c?m nhi?m b� hi?m m� l� tr� kh�ng th? gi?i th�ch n?i, n� c� th? ??a ch? nh�n v??t qua m?i c?a ?i m?t c�ch an to�n.
Trong v?n h�a c? s?, v�ng Trung �, ng?a l� con v?t c?a b�ng t?i v� nh?ng ma l?c. C�c th?y Ph�p shaman v�ng Trung � v?n c�n l?u gi? nh?ng truy?n thuy?t v? con ng?a c?a c�i �m ty. C?n c? v�o kh? n?ng th?u th? trong b�ng ?�m b� hi?m c?a n�, con ng?a c� ch?c n?ng d?n ???ng, d?n d?t linh h?n. Th?n tho?i Hy l?p c?ng c� chi ti?t Achille ?� hi?n sinh b?n con ng?a c�i ?? l?p d�n thi�u trong l? tang Patrocle, v?i hy v?ng 4 con ng?a ?� s? ??a ng??i b?n th�n c?a m�nh v�o v??ng qu?c c?a Hades (th?n cai qu?n b�ng t?i). ? v�ng Arcadie n? th?n Demeter ???c h�nh dung c� ??u ng?a v� l� nh�n v?t th?c thi c�ng l� n?i �m ph?. G?n v?i b�ng ?�m, �m ph?, l� con v?t d?n d?t linh h?n, n�n d�n gian truy?n t?ng n?u m? th?y ng?a ?en l� coi nh? m�nh s?p ch?t. Nh? v?y, ng?a ?en ???c t??ng tr?ng cho �c th?n, ho?c l� k? sa ??a ng?c, hay linh h?n b? ch?u ph?t.
M?t kh�c v?i b?n ch?t tinh t??ng c?a n�, ng?a c?ng ???c xem nh? con v?t c?a Th?n v� n� l� bi?u hi?n c?a Th?n nh?p trong c�c nghi l? th? ph�p. Trong c�c nghi l? Shaman bi?u t??ng v? v? th?n thi?n l� �c� ?�i m?t ng?a cho ph�p nh�n th?y h?t m?i s? trong 30 ng�y tu?n du, th? gi�m cu?c s?ng c?a lo�i ng??i ?? v? b�o c�o v?i th?n linh t?i th??ng�.  V?i ??c t�nh c� con m?t ch?c th?ng m�n ?�m, ng?a ?� tr? th�nh con v?t Th?n nh?p v� l� m?t m�n ?? kh�ng th? thi?u trong c�c nghi l? th?n th�nh. Trong nghi l? l�n ??ng c?a ng??i Vi?t v�ng ch�u th? B?c B? VN c?ng c� nh?ng y?u t? n�y. Th?y ??ng trong c�c gi� th?n linh (nh?t l� c�c gi� �ng Ho�ng, gi� C?u) bao gi? c?ng c� ?i?u m�a nh?y ng?a. Chi?c h�o c� g?n l?c l?c b?ng ??ng l�m ??o c? ch�nh l� c�ch g?i kh�c c?a chi?c roi ng?a. H�nh ??ng nh?y ch�n co, ch�n du?i, tay ?�nh m?nh c�c thanh h�o l� ??ng t�c ??c t? v? s? hi?n di?n c?a c�c v? th?n linh ?ang c??i ng?a xu?ng tr?n.
M�u tr?ng l� ??i l?p c?a m�u ?en th� ng?a tr?ng c?ng l� ??i l?p c?a ng?a ?en.  H�nh ?nh con ng?a chi?n m�u tr?ng s�ng lo�ng v?i nh?ng l?c l?c ng�n vang n?i c? g�y h?ng c?m chi?n ??u v� h?ng c?m kho�i l?c, ?� c?ng l� s? kh?i ??u qu� tr�nh th?ng ti?n c?a bi?u t??ng ng?a t? �m ty l�n th? gi?i b�n tr�n. Ng?a ? m?t s? n?n v?n h�a kh�c th� li�n quan ??n s?c m?nh v� s? chi?n th?ng v� c�n l� bi?u t??ng c?a s? ph� nhi�u. Trong t?p t?c c?a m?t s? d�n t?c n�ng nghi?p ? La M�, c� nghi l? hi?n t? ng?a cho v? th?n Mars (t? ng�y 27/2 � 14 /3). Trong l? hi?n sinh ??u con ng?a ???c trang tr� b?ng nh?ng b�ng l�a m? ?? c?m t? th?n v? m?t m�a m�ng b?i thu. Trong nghi th?c c�n c� t?c c?t ?u�i ng?a v� l?y m�u c?a n� pha v?i m�u c?a nh?ng con b� ch?a ?? ?? hi?n sinh, sau ?� ph�n ph�t m�u ?� cho c�c gia tr?i nu�i gia s�c ?? c?u cho ?�n gia s�c ph�t tri?n. T?c n�y c?ng gi?ng v?i hi?n sinh m�u ? ?u�i b� (ch�u Phi) ?? bi?u tr?ng cho h?n l�a v� kh? n?ng sinh s?n ???c chuy?n h�a v� t? l?i ? c�i ?u�i. ? Ai len  c� t?c d�n ch�ng ??t l?a trong ng�y l? th�nh Jean v� ngh�nh ti?p m?t h�nh n?m ng?a v?i nh?ng ti?ng h� vang Ng?a tr?ng!.  Nh? v?y, t? ??c t�nh hi?u ??ng v� xung l?c, sinh l?c c?a n� m� ng?a tr?ng c�n ???c xem l� bi?u t??ng c?a s? sung t�c d?i d�o v� no ??.
V?i s?c m�u tr?ng, khi phi n??c ??i b?m ng?a tung l�n nh? nh?ng tia n??c, ??c bi?t l� kh?u gi�c nh?y c?m v?i ngu?n n??c c?a n�, ng?a tr?ng c�n ???c coi l� bi?u t??ng c?a th?n n??c.  Nhi?u t?p t?c c?u n??c v?n d�ng ng?a tr?ng ?? hi?n sinh: b? l?c v�ng s�ng Oka (m?t nh�nh c?a s�ng Volga) c� t?c d�m ng?a xu?ng n??c ?? hi?n sinh, ho?c m?t s? t?c d�n ?n - �u c?ng v?n duy tr� l? hi?n sinh ng?a. ? nhi?u d�n t?c c� quan ni?m cho r?ng ng?a c� th? tham d? v�o b� m?t c?a n??c ?? l�m ph� nhi�u ??t, l�m sinh s�i n?y n? s? s?ng. Quan ni?m n�y xu?t ph�t t? kh? n?ng ?�nh h?i k? l? v� c� th? t�m ra ngu?n n??c ch?y ng?m d??i ??t. H�nh ?nh con ng?a ??p m?nh ch�n xu?ng ??t l�m ph?t l�n nh?ng d�ng n??c ch�nh l� h�nh t??ng th?n n??c c?a c�c d�n t?c v�ng T�y �u v� Vi?n ?�ng. Truy?n thuy?t v? nh?ng su?i phun Bayard v?n c�n in ??m d?u ?n c?a con Thi�n m� tr? danh P�gase v?i m?ch n??c ng?m Hippocr�ne � m?ch n??c c?a khu r?ng thi�ng, n?i ho?t ??ng c?a c�c n? th?n ngh? thu?t.  
Ng?a ch?y nhanh nh? gi�, v� th? v� ng?a th??ng ???c v� v?i th?i gian v� d�ng ch?y. Trong v?n ch??ng Vi?t Nam v� Trung qu?c hay s? d?ng thu?t ng? �th?i gian nh? b�ng c�u qua c?a� b�ng c�u ? ?�y ch? v� ng?a v� v� th?i gian ?i nhanh nh? v� ng?a ho?c ng??c l?i. T? � ngh?a n�y m� ng?a tr?ng c�n ???c g?i l� nh?ng con tu?n m� c?a m?t tr?i. H�nh ?nh c? xe ng?a tr?ng l� hi?n th�n c?a th?n Apollon; hay c? xe c?a c�c Phara�ng b? ch�m trong bi?n ?? tr�n b?c b�ch h?a ? nh� th? Th�nh Savin; ho?c con ng?a Asha c?a c�c th?n Ashvins � th?n th?i gian c?a v?n h�a ?n ??; c? xe m?t tr?i trong Rig - veda c?ng ??u l� nh?ng h�nh ?nh m� ph?ng s? huy ho�ng c?a chi?u ?i �nh s�ng. T? nh?ng bi?u t??ng n�y m� ng?a tr?ng c�n l� h�nh ?nh c?a c�i ??p to�n b�ch, n?i ng? tr? c?a nh?ng gi� tr? tinh th?n, ? t?t ??nh c?a m?i s? th?ng hoa, th?ng th??ng, v� th? Ng?a tr?ng c�n l� h�nh ?nh t??ng tr?ng cho s? uy nghi, l� v?t c??i c?a c�c anh h�ng, Th�nh nh�n: ch�a Ki t� ng? tr�n con B?ch m�; ng?a tr?ng l� v?t c??i c?a ??c Ph?t trong cu?c ra ?i v? ??i�
Trong m??i hai con gi�p, ng?a l� con v?t ??ng th? 7 c?ng l� v? tr� c?a s? thi�ng: 2 x7 = 14, t??ng ?ng v?i 14 ng�y khai th? cho Th�n trung ?m (giai ?o?n chuy?n ti?p c?a ph�p th�n) v� c�c ti?n h�nh c?u si�u tho�t cho linh h?n ng??i ?� m?t c?a c�c L?t ma T�y T?ng; 7 x7 = 49 t??ng ?ng v?i 49 ng�y trong tang l? c?a ng??i Vi?t Nam. ?�y l� th?i gian r?t quan tr?ng ?? c�c linh h?n si�u sinh v�o c�c c?nh gi?i kh�c nhau)�T�m l?i, con ng?a l� m?t con v?t ??c bi?t, tham gia v�o bi?u t??ng song ngh?a, ?a ngh?a. T? ch? l� b?n th? c?a v� th?c t�m linh, l� b?n n?ng c?a d?c v?ng s�u th?m hay c�i m?t m� c?a b�ng t?i, ng?a ?� v??t l�n theo t?ng n?c thang ?? th? ph�p v� chuy?n th? th�nh con v?t bi?u t??ng c?a th?n linh, �nh s�ng c?a m?t tr?i v� c?ng l� bi?u t??ng c?a nh�n c�ch v� tr� tu?. V?i t?t c? nh?ng � ngh?a ?y, hy v?ng n?m Gi�p Ng? s? mang l?i cho con ng??i, ??t n??c v� d�n t?c n�y s? no ?m, th?ng hoa v? tr� tu?, s? ng?i s�ng c?a l??ng tri v� nh�n c�ch!.
                                                                              (s?u t?m & bi�n so?n)