Trang web c� nh�n c?a TS Nguy?n Ng?c Mai - Vi?n Nghi�n c?u T�n gi�o

 Tham lu?n ??c t?i h?i th?o khoa h?c: con ng??i B?c ninh truy?n th?ng v� hi?n ??i (2016)
Con ng??i l� s?n ph?m c?a t? nhi�n v� x� h?i, nh?ng �b?n ch?t con ng??i kh�ng ph?i l� m?t c�i tr?u t??ng c? h?u c?a c� nh�n ri�ng bi?t. Trong t�nh hi?n th?c c?a n�, b?n ch?t con ng??i l� t?ng h�a nh?ng quan h? x� h?i�[1]. ?i?u n�y cho th?y ?? nh?n di?n v? con ng??i ? b?t c? v�ng, mi?n v� qu?c gia n�o th� c?n ph?i xem x�t t?i c�c y?u t? t?  nhi�n, x� h?i v� l?ch s? ph�t tri?n t?c ng??i ?�, t? ?� m?i c� th? nh?n di?n ???c ?�ng v� ch�nh x�c nh�n c�ch c?a anh ta. ?? ?i t�m l?i gi?i ?�p cho c�c y?u t? v?n h�a t�n ng??ng d�n gian ?nh h??ng t?i nh�n c�ch con ng??i B?c Ninh th� ?i?u tr??c h?t ph?i hi?u nh�n c�ch l� g�? V� ? ng??i B?c Ninh nh�n c�ch bi?u hi?n ra nh? th? n�o ?t? ?� m?i c� th? ?i t�m l?i gi?i ?�p cho nh?ng y?u t? v?n h�a t�n ng??ng n�o ?nh h??ng hay chi ph?i t?i con ng??i ?? h�nh th�nh n�n ??c ?i?m nh�n c�ch ?y.
1. M?t s? kh�i ni?m c?n l�m r�: Nh�n c�ch; v?n h�a t�n ng??ng
V? ph??ng di?n h?c thu?t th� �nh�n c�ch� l� m?t kh�i ni?m t�m l� h?c, nh?ng ph�t bi?u v? nh�n c�ch v� nh�n c�ch ng??i Vi?t Nam th� l?i c� kh� nhi?u nh� v?n h�a ??nh ngh?a v? n�. ??ng ? g�c ?? v?n h�a h?c, ?�o Duy Anh l?i ??nh ngh?a nh�n c�ch l� �Ph?m c�ch c?a con ng??i; c�i t�nh c�ch ri�ng c?a m?t ng??i; c�i t? c�ch t? ch? ??c l?p c?a ng??i ta ? tr�n ph�p lu?t�[2]. Trong  t? ?i?n ti?ng Vi?t do V?n T�n ch? bi�n c?ng gi?i ngh?a: �Nh�n c�ch: Ph?m ch?t con ng??i�[3]. Nh? v?y, nh�n c�ch hi?u theo ngh?a ph? th�ng l� ph?m c�ch hay ph?m ch?t c?a con ng??i. Tuy nhi�n c�ch ??nh ngh?a n�y l?i khi?n ch�ng ta ?i v�o m?t kh�i ni?m m?i n?a v?y th? n�o l� ph?m ch?t, ph?m ch?t v?i ph?m gi�, nh�n ph?m c� g� kh�c nhau? T�m l?i l� c�ch gi?i th�ch v? nh�n c�ch c?a c�c nh� v?n h�a r?t tr�u t??ng.
Trong t�m l� h?c kh�i ni?m nh�n c�ch ???c ??nh ngh?a kh�c. Theo Allport th� � nh�n c�ch l� m?t t? ch?c ch? ??ng c?a nh?ng h? th?ng t�m sinh l�, nh?ng h? th?ng n�y quy ??nh h�nh ??ng th�ch ?ng ri�ng bi?t c?a c� nh�n v�o m�i tr??ng c?a n��, c�n Watson l?i ??nh ngh?a � nh�n c�ch l� k?t qu? cu?i c�ng c?a m?t h? th?ng t?p qu�n�. Trong khi ?� theo quan ni?m c?a nh� T�m l� h?c Warren th� nh�n c�ch l�: �t? ch?c h�a h?p c?a m?i ??c ?i?m tri th?c t�nh c?m, ho?t ??ng v� v?t ch?t nh? ?� ta ph�n bi?t c�c c� nh�n kh�c nhau�[4]. C?n c? theo nh?ng kh�i ni?m n�y th� c� th? hi?u nh�n c�ch nh? l� m?t t?p h?p c�c th�i ?? quy ??nh h�nh ??ng, ?ng x? c?a con ng??i v� mang ??c th� ri�ng c� t�nh b?n s?c c?a m?i c� nh�n.
? m?t nghi�n c?u c?a S, Freuf th� nh�n c�ch l?i ???c hi?u l� �qu� tr�nh t�ch t?ng mi?n trong 3 mi?n t�m h?n� trong ?� 3 mi?n t�m h?n ch�nh l� �c�i n�, �c�i t�i� v� �c�i si�u t�i�. ??ng th?i  ba mi?n n�y c?ng ch�nh l� c?u tr�c c?a nh�n c�ch. Trong ?�, �n� l� c�i trung t�nh, �c�i t�i� l� c�i ri�ng nh?t c?a m?i con ng??i (t�ch ra t? �c�i n� v� c�i �si�u t�i�. C�i t�i th?c s? l� ch? th?, ??ng th?i c?ng l� kh�ch th?, t?c l� �c�i t�i� c� th? t�ch ra t? quan s�t l?i �c�i t�i�, t? ph� ph�n b?n th�n (ch�ng ta hay g?i ?� l� l??ng t�m) v� theo S,freud th� l??ng t�m l� v�ng ??c bi?t do t�i t? ph�n t�ch t? c�i t�i ra v� v�ng n�y g?i l� �si�u t�i�[5]. ? m?t nghi�n c?u kh�c c?a A.N L��nchi�p l?i cho r?ng �nh�n c�ch ch�nh l� ph?m ch?t ho�n ch?nh ?�nh gi� h? th?ng th? b?c ??ng c?, nh?n ra � ri�ng c?a t?ng ho?t ??ng ??i v?i b?n th�n c?a ch? th? ho?t ??ng�[6]. Nh? v?y m?c d� ?i t? c�ch ti?p c?n kh�c nhau nh?ng nh�n chung c�c nh� t�m l� h?c  ??i di?n c?a m?t s? tr??ng ph�i t�m l� h?c th? k? XX, h? l� nh?ng ng??i ??t n?n m�ng cho vi?c nghi�n c?u nh�n c�ch �??u ?i ??n c�ch hi?u nh�n c�ch l� c�c th�i ?? c?a con ng??i ??i v?i th? gi?i xung quanh, v?i ng??i kh�c v� v?i b?n th�n� v� theo Ph?m Minh H?c khi  ti?p c?n ho?t ??ng � gi� tr? - nh�n c�ch th� nh?ng th�i ?? ?y n�i l�n gi� tr? c?a ng??i n�y hay ng??i kh�c[7]. C� l? ? ?�y gi� tr? c� th? ???c hi?u l� ph?m gi� ch?ng?
Nh? v?y khi xem x�t nh�n c�ch c?a m?t c� nh�n n�o ?� th� ta ph?i c?n c? v�o th�i ?? c?a ng??i ?� ??i v?i th? gi?i xung quanh v� v?i ??ng lo?i. c? th? l� nh?ng ph?n ?ng c?a anh ta tr??c c�c t�c ??ng, hi?n t??ng c?a m�i tr??ng t? nhi�n v� x� h?i v� con ng??i xung quanh n?a. T? nh?ng quan ?i?m, quan ni?m n�y th� vi?c t�m hi?u v? nh�n c�ch c?a ng??i B?c Ninh n�i ri�ng, ch�nh l� vi?c ?i t�m hi?u th�i ?? c?a ng??i B?c Ninh ??i v?i th? gi?i xung quanh, v?i ng??i kh�c v� v?i b?n th�n h? nh? th? n�o s? n�i l�n nh�n c�ch c?a ng??i B?c Ninh. M?t kh�c Trong m?t m� h�nh di?n ??t v? nh�n c�ch Ph?m Minh H?c c� ??a ra s? ?? nh? sau:
?i?u n�y c?ng gi�n ti?p n�i l�n c�ch m� c� nh�n ?� c?m nh?n v? th? gi?i xung quanh nh? th? n�o. B?i khi c?m nh?n v? xung quanh nh? th? n�o th� th�ng tin ??a v�o qua  l?ng k�nh cu? c� nh�n m?i quy ??nh th�i ?? c?a anh ta ?�p tr? l?i hi?n t??ng b�n ngo�i. V� d? nh? m?t ng??i c� h?c th?c s? ph?n ?ng v?i vi?c b? r�c ra ???ng kh�c v?i ng??i kh�ng c� h?c th?c; m?t ng??i c� t�n gi�o s? c� th�i ?? v?i c�i ch?t, chi?n tranh kh�c ng??i kh�ng c� t�n gi�o. Nh? v?y th� ?? c� th�i ?? nh? th? n�o v?i xung quanh l?i ph? thu?c r?t l?n v�o s? gi�o d?c c?ng nh? kinh nghi?m cu?c s?ng, tri th?c, v?n h�a c� nh�n c?a m?i ng??i. T? ?� cho th?y qu� tr�nh h�nh th�nh n�n nh�n c�ch c?a con ng??i c?ng l� k?t qu? c?a nh?ng y?u t? sau: s? gi�o d?c, m�i tr??ng s?ng, v?n h�a gia ?�nh, t?p qu�n v� c? t�n gi�o n?a.
2. V?n h�a t�n ng??ng l� g�?
T�n ng??ng l� kh�i ni?m nh?m ch? m?t hay nhi?u lo?i h�nh t�n gi�o d�n gian hay t�n gi�o b?n ??a c?a m?t v�ng, mi?n hay m?t qu?c gia n�o ?�. Kh�i ni?m t�n ng??ng ? Vi?t Nam kh�ng ??ng ??ng v?i kh�i ni?m belief (ni?m tin, ni?m tin t�n gi�o) c?a ph??ng T�y. M� l� ch? m?t lo?i h�nh t�n gi�o c? th?, kh�i ni?m n�y c� th? hi?u t??ng ???ng v?i kh�i ni?m t�n gi�o b?n ??a, t�n gi�o s? khai, t�n gi�o t? nhi�n, t�n gi�o c?p th?p�m� c�c nh� nghi�n c?u t�n gi�o n??c ngo�i khi nghi�n c?u v� ph�n lo?i h�nh t�n gi�o theo c�c quan ?i?m ph�n lo?i kh�c nhau.

• V?n h�a t�n ng??ng l� g�?

N?u hi?u v?n h�a l� l� gi�o ho� con ng??i theo nh?ng ti�u chu?n/ ti�u ch� c?a c�i ??p (v?n = v? ??p/ c�i ??p/ v?n d? t?i ??o); hay V?n ho� l� nh?ng gi� tr?; V?n ho� l� man made (nh?ng g� do con ng??i l�m ra/ s�ng t?o ra)[8]�.
th� v?n h�a t�n ng??ng c� th? ???c hi?u l� 1) c�ch con ng??i ta s? d?ng c�c t�n ng??ng, gi� tr? c?a t�n ng??ng ?? gi�o d?c con ng??i v� 2) l� c�i c�ch m� ng??i ta l�m ra, s�ng t?o ra t�n ng??ng. Nh? v?y khi ti?p c?n v?i v?n h�a t�n ng??ng ? B?c Ninh, c?a con ng??i B?c Ninh trong chuy�n ?? n�y ch�ng t�i hi?u v� khai th�c ? hai kh�a c?nh ?�: C�ch ng??i B?c Ninh s? d?ng c�c t�n ng??ng ?? gi�o d?c con ng??i v�  c�ch m� ng??i B?c Ninh l�m ra, s�ng t?o ra nh?ng lo?i h�nh t�n ng??ng c?a m�nh/ cho m�nh.
2. T?i sao v?n h�a t�n ng??ng l?i ?nh h??ng t?i nh�n c�ch con ng??i?
V?n h�a t�n ng??ng v� nh�n c�ch l� hai kh�a c?nh kh�c nhau, ??ng th?i c?ng l� hai ??i t??ng c?a hai ng�nh nghi�n c?u kh�c nhau: m?t l� c?a v?n h�a h?c v� t�n gi�o h?c, m?t l� c?a t�m l� h?c. Khi ?? c?p ??n s? t�c ??ng c?a hai ??i t??ng n�y ??n nhau l� ??ng ??n hai v?n ??/ m?ng v?n ?? l?n v� c?ng r?t c? b?n trong ??i s?ng h?c thu?t n�i ri�ng v� ph�t tri?n con ng??i/ nh�n c�ch ng??i n�i chung.
V?y th� v?n ?? ??t ra l� t�n ng??ng & v?n h�a t�n ng??ng c� ?nh h??ng ??n nh�n c�ch con ng??i kh�ng v� n?u ?nh h??ng th� ?nh h??ng tr�n nh?ng ph??ng di?n n�o c?a nh�n c�ch?.
Th? nh?t:  Nh? ch�ng ta ?� bi?t, t�n ng??ng g?n v?i ??i s?ng t�m linh tinh th?n, g?n v?i ni?m tin t�n gi�o, g?n v?i ??i s?ng c?ng ??ng, v?i phong t?c t?p qu�n ph�p v� th? n� v?a t?o ra m�i tr??ng cho ??i s?ng tinh th?n c?a v� cho con ng??i, v?a c� t�c d?ng khu�n b� con ng??i ta l?i theo c�ch ngh?, c�ch c?m c�ch s?ng m� n� (v?n h�a t�n ng??ng) cho ph�p (ch� �t l� trong m�i tr??ng th?c h�nh t�n ng??ng). Trong khi ?� nh�n c�ch con ng??i l� th�i ?? c?a con ng??i v?i th? gi?i xung quanh, c? th? l� th�i ?? v?i t? nhi�n, x� h?i v?i ng??i kh�c v� v?i ch�nh m�nh v?y th� ?i?u t?t y?u l� m?t ng??i c� t�n ng??ng v� ng??i kh�ng c� t�n ng??ng s? c� nh?ng ??c ?i?m nh�n c�ch kh�c nhau.
Th? hai: T�n ng??ng l� ??i s?ng t�n gi�o, l� ??c tin v�o th?n, th�nh (nh?ng nh�n v?t kh�ng hi?n di?n nh?ng hi?n h?u b�ng b?c kh?p n?i, th? l?c n�y c� t�c d?ng, ch?c n?ng ki?m so�t m?i h�nh vi c?a con ng??i c� ??c tin t�n gi�o. Do ?� n?u m?t c� nh�n s? h?u m?t hay nhi?u ni?m tin t�n gi�o s? c� ??c ?i?m nh�n c�ch kh�c m?i c� nh�n kh�ng s? h?u m?t ni?m tin t�n gi�o n�o. Bi?u hi?n c?a th�t ?? n�y ch�nh lad s? th�nh k�nh  hay kh�ng th�nh k�nh, s? tu�n th? hay khong tu�n th? c�c quy ??nh c?a t�n gi�o.
Th? ba: Th?c h�nh t�n ng??ng th??ng g?n v?i l? h?i l�ng, v�ng, mi?n v� v� th? n� t?o ra m�i tr??ng cho con ng??i ta ??m m�nh v�o ?�, sinh ho?t t?p th? t?i ?� v� c?ng t?o ra nh?ng li�n k?t x� h?i t? ?� v� th? ?? duy tr� c�c quan h?, t?o ra c�c li�n k?t x� h?i b?n ch?t th� bu?c con ng??i ta ph?i ?i?u ch?nh, th�ch ?ng v� truy?n d?y cho c�c th? h? sau m�nh nh?ng c�ch s?ng, c�ch ngh?, c�ch t? duy h�nh x? t??ng th�ch v?i ?�i h?i c?a c?ng ??ng
Th? t? : trong ??i s?ng c?ng ??ng l�ng x� Vi?t Nam x?a th� vi?c s? d?ng t�n ng??ng nh? m?t ph??ng th?c h?u hi?u ?? ?i?u ch?nh c�c ho?t ??ng qu� ng??ng c?a c�c c� nh�n trong c?ng ??ng c?ng l� m?t vi?c l�m ph? bi?n. V� th? c� th? th?y ngay r?ng ??c tr?ng t�n ng??ng c� ?nh h??ng l?n ??n t�nh c�ch con ng??i
Th? N?m: C�c nghi�n c?u v? v?n h�a v�ng v� v�ng v?n h�a ?� cho th?y m?i v�ng mi?n do ch?u s? t�c ??ng c?a m�i tr??ng ??a l�, x� h?i kh�c nhau m� h�nh th�nh n�n nh?ng ??c tr?ng t�m l�, t�nh c�ch v� b?n s?c con ng??i c?ng kh�c nhau: ng??i B?c Ninh kh�o l�o trong giao ti?p, ?a t�nh; ng??i H� N?i phong l?u, thanh nh�; ng??i Nam b? ph�ng kho�ng, c?i m?�?� c?ng l� nh?ng bi?u hi?n c?a nh�n c�ch m?i c� nh�n trong giao ti?p v� ?ng x?, t?t y?u nh?ng ??c tr?ng n�y c?ng ch?u ?nh h??ng t? v?n h�a c?a m?i v�ng kh�c nhau.
? m?t ph??ng di?n kh�c nh�n c�ch con ng??i n�i chung, ng??i B?c Ninh n�i ri�ng ???c h�nh th�nh nh? th? n�o c?ng l� k?t qu? c?a qu� tr�nh gi�o d?c trong gia ?�nh, nh?ng y?u t? v?n h�a trong truy?n th?ng c?ng ??ng m� h�nh th�nh n�n c�c ??c ?i?m nh�n c�ch c?a ng??i B?c Ninh.
T? nh?ng c?n c? n�y cho th?y t�n ng??ng n�i chung, v?n h�a t�n ng??ng n�i ri�ng ??u c� ?nh h??ng t?i nh�n c�ch con ng??i Kinh B?c n�i chung v� ng??i B?c Ninh n�i ri�ng.
3. Nh?ng y?u t? v?n h�a t�n ng??ng d�n gian n�o ? khu v?c c� ?nh h??ng t?i con ng??i Kinh B?c n�i chung, B?c Ninh n�i ri�ng?
          V?i v? tr� ??a l� n?m ? khu v?c gi�p ?i?m cao nh?t c?a tam gi�c ch�u B?c B?, B?c Ninh l� v�ng v?n h�a Vi?t c?. C�ng v?i khu v?c Ph� th?, B?c Ninh ch�nh l� c�i n�i c?a v?n h�a Vi?t c?, v� th? n?i ?�y b?o l?u r?t s�u ??m c�c quan ?i?m, quan ni?m v� t? duy c?a ng??i Vi?t c?. Xu?t ph�t t? h�nh th�i n�ng nghi?p n??ng r?y (thu th?p, h�i l??m v� s?n b?t) v� sau ?� l� n�ng nghi?p l�a n??c n�n v? th? c?a ng??i ph? n? tr? n�n tr?i v??t, ?�ng vai tr� quan tr?ng trong ??i s?ng gia ?�nh v� c?ng ??ng. T? ?� t?o n�n h? quy chi?u ?ng x?: coi tr?ng t�nh c�i, coi tr?ng ph? n?.
S? coi tr?ng n�y th? hi?n r?t r� trong c�c s?c th�i v?n h�a v�ng mi?n t? phong t?c t?p qu�n ??n t�n ng??ng d�n gian. B?c Ninh nay, x?a kia ch�nh l� th? ph? c?a x? D�u (Luy L�u) n?i c� t?c/ t�n ng??ng th? n? th?n D�u � n? th?n n�ng nghi?p v� h? th?ng c�c n? th?n li�n quan ??n c�c hi?n t??ng t? nhi�n: M�y, m?a, s?m ch?p. V� v?y khi Ph?t Gi�o ?n ?? du nh?p v�o ?�y, ?? b�m tr? l?i ??t n�y th� c?ng ph?i k?t h?p v?i t�n ng??ng n? th?n b?n ??a ?? ra ??i m?t h? t? ph�p m?i c� v? Ph?t nh?ng ru?t l� n? th?n n�ng nghi?p: Ph�p V�n (m�y), Ph�p V? (gi�) ph�p L�i (s?m) v� ph�p ?i?n (ch?p).
V?n h�a Vi?t c? c?ng l� v�ng v?n h�a � thu?n h?u, ch?t ph�c, con trai con g�i th�ch nhau th� l?y ch? kh�ng theo l? ngh?a g�[9] v� th? ng??i Kinh B?c x?a d� ?� b? chi ph?i b?i �t nhi?u quy ??nh c?a l? gi�o Nho gi�o nh?ng ??n tr??c c�ch m?ng th�ng t�m v?n c�n gi? nguy�n t?c ng? b?n (c�c b?n c?a c� d�u ??n ng? c�ng ?�m t�n h�n, s�ng h�m sau c�ng ??a c� d�u v? l?i nh� m? ?? v� ch�ng trai c?ng ph?i sang ?� ? r? cho ??n khi c� con ??u l�ng m?i d?t nhau v? nh� n?i) con so nh� m?, con d? nh� ch?ng ch�nh l� xu?t ph�t t? t?c l? ?�[10].  
C?ng l� m?t v�ng v?n h�a coi tr?ng ph? n? n�n con g�i v� n? gi?i c� nhi?u quy?n l?i c?ng nh? c? h?i h?n trong c�c ho?t ??ng x� h?i. Trong khi d??i th?i qu�n ch? phong ki?n, Nho gi�o tr? th�nh th??c ?� cho m?i khu�n m?u ?ng x? trong ngo�i, tr�n d??i th� ? B?c Ninh ch?t Nho l?i pha l?n c? ??o l�o v� c? t�n ng??ng d�n gian th? hi?n r� r?t ? nh?ng con ng??i c? th? nh? ph�p s? ??o H?nh, Th�i s?/ ??o s? L� V?n Th?nh�Trong khi ? c�c ??a ph??ng kh�c ph?i tu�n th? s? thi?u t�n tr?ng, s? ng?n c?n c?a x� h?i l�n ng??i ph? n? theo c�i ki?u: �?�n b� l� gi?ng kh� d?y, g?n ch�ng ch�ng nh?n, xa ch�ng ch�ng o�n�, ho?c �m?ng n?m m??i ch�n hai ba, l�m th�n con g�i ch? ra kho? nh���th� c?ng c�ng th?i ??i ?y t?i Kinh B?c x?a, m� th? ph? l� B?c Ninh nay, ph? n? v?n tham gia c�c ho?t ??ng x� h?i b�nh th??ng. Ph? n? v?n ?�ng ho�ng ???c th? l�m th�nh ho�ng t?i ?�nh (??n Di?m th? vua b� t? quan h?; ?�nh Gi?ng th? c�ng ch�a con g�i H�ng V??ng; ?�nh Di?m th? vua b��), l?p l?p ph? n? B?c Ninh x?a v� nay v?n ???c ??n ?�nh ?? t? th?n t? th�nh[11].  T? vi?c ???c tham gia l? t?i ?�nh, h�t c?a ?�nh th? th�nh, �v�y ?�nh b?ng bu�ng ch�ng c?a v�ng� (Ho�ng C?m) n�n t? duy, l?i s?ng ph? n? B?c Ninh c?ng v� th? m� tho�ng m? h?n, kho�ng ??t h?n. M?t kh�c v� tham gia x� h?i nhi?u v� s?m, th�nh th�i quen n�n con g�i B?c Ninh r?t m?nh d?n, th�o v�t, ??m ?ang v� ??c bi?t r?t gi?i quan h? x� h?i. Th?c t? n�y ?� ph?n ?nh l?i m?t hi?n th?c khu bi?t mang t�nh ch?t v�ng ?� l� h?u h?t nh?ng nh�n v?t n? si�u h?ng l?u danh trong s? s�ch ??u l� nh?ng ng??i con g�i xu?t th�n v�ng Kinh B?c. H? m?nh m?, gi?i giang c? vi?c n?i tr? l?n ngo?i tr?, h? th�ng minh v� th??ng t? ti?n c? m�nh: Man N??ng, ? Lan, ??ng Th? Hu?, V? ba Cai V�ng, b� ba ?? Th�m ??u l� nh?ng ng??i nh? v?y�T?t c? nh?ng ng??i ph? n? ?� ??u bi?t r?t r� m�nh, c? h?i c?a m�nh v� c?ng bi?t c�ch ?? kh?ng ??nh gi� tr? c?a m�nh. Khi ??t ???c v? tr� c?n thi?t h? c?ng s?ng v� ch?t v?i l� t??ng m� m�nh ?� ch?n, T? li?u v? h? ??n nay d� ch�nh s? kh�ng nh?c ??n nhi?u nh?ng trong nh�n d�n B?c Ninh n�i ri�ng v�ng Kinh b?c n�i chung h? v?n s?ng m�i nh? nh?ng bi?u t??ng v? nh?ng ng??i ph? n? xu?t s?c, ?i?n h�nh tr�n nhi?u ph??ng di?n k? c? t�i kinh bang t? th?. Trong s? h?, c� ng??i s?ng trong l�ng d�n v?i vai tr� Ph?t M?u (Man n??ng), b� T?m (? Lan), c� ng??i th�nh b� ch�a ch� (??ng Th? Hu?), c� ng??i ???c ??t th�nh th? ?? l?u truy?n th? h?:
� Khen thay tr� l?c ?�n b�
B?c Ninh t�i t??ng v? ba Cai V�ng�
??u gan thi s?c r� r�ng
V? b� Cai v�ng ?�nh tr?n t?nh ?�ng
(v� v? ba Cai V�ng)
L� c�i n�i c?a l�n ?i?u quan h? n?i ti?ng, n?i c� ?�nh Di?m th? t? ngh? ca c�ng quan h?, h?ng n?m l? h?i ?�nh Di?m t? ch?c cho t?t c? trai g�i B?c Ninh ch?i h?i v� ? ?� kh�ng ch? b?o l?u nguy�n t?c h�t c?a ?�nh, h�t th?, h�t giao ?�i ??i ?�p b?ng quan h? m� c�n l� th?i ?i?m m?nh cho t?t c? nh?ng phong t?c thu?n h?u ch?t ph�c x?a tr?i d?y. Con trai con g�i B?c Ninh ??u tham gia c�c b?n ?i h�t, trong l? h?i ???c th?a s?c thi t�i ??i ?�p c?ng nh? th? hi?n t�nh c?m v?i nhau. C�c t? li?u ?i?n d� t?i ?�nh Di?m cho bi?t c�c b?n li?n anh v� li?n ch? c�c l�ng th??ng k?t ch? v� h?n nhau h?ng n?m g?p l?i, kh�ng ch? m�a l? h?i m� trong n?m h? c?ng th??ng xuy�n th?m vi?ng, gi�p ?? l?n nhau[12]. Trong m?t m�i tr??ng s?ng m� trai g�i v?n ???c giao ti?p, g?n g?i nhau c? trong m�i tr??ng t�n gi�o (h�t th? t?i ?�nh) v� ngo�i cu?c s?ng (h�t giao ?�i b?n b� v� k?t ch? v?i nhau)..?i?u n�y ?� t?o ?i?u ki?n cho nh?ng y?u t? b?n n?ng (libido)[13] trong con ng??i B?c Ninh �t, th?m ch� kh�ng b? ?� n�n, b? ki?m so�t, �p ch?, v� th? con trai, con g�i B?c Ninh r?t ?a t�i, ?a t�nh v� ??m th?m. Kh�ng th? ph? nh?n ch�nh m�i tr??ng cu?c s?ng v� t�n ng??ng d�n gian n�y ?� t?o ra m?t hi?n t??ng Ho�ng C?m v?i nh?ng x�c c?m v?n ch??ng ??y b?n n?ng th?ng th??ng!
 N??c l� m?t trong nh?ng y?u t? ??u ti�n, quan tr?ng b?c nh?t trong ??i s?ng s?n xu?t n�ng nghi?p l�a n??c (n??c, ph�n, c?n, gi?ng) v� ?ng x? m?m nh? n??c, linh ho?t nh? n??c c?ng tr? th�nh h?ng s? trong v?n h�a ?ng x? c?a ng??i Vi?t th� ?  B?c Ninh �v?n h�a n??c� hi?n l? r� r�ng, s�u s?c h?n c?. Kh�ng ch? b?o l?u nguy�n v?n trong c�c l? th?c n�ng nghi?p r??c n??c c?a ng�y m?ng 8 th�ng 4[14] m� �v?n h�a n??c� c?ng ki�n tr� b�m r? trong ??i s?ng t�m linh tinh th?n c?a ng??i d�n, n� th�ch th?c v?i th?i gian, ?c ch? c? v?n h�a Nho m� l�m th�nh th? ?ng x? ?i?n h�nh c?a ng??i Kinh B?c: �? b?u th� tr�n, ? ?ng th� d�i� v?n d? ph? bi?n trong t�m l� ?ng x?, ?ng ph� v?i t? nhi�n, x� h?i c?a ng??i Vi?t, nh?ng v?i ng??i B?c Ninh th� t? ch?t ?� r� r�ng v� s�u s?c h?n h?t th?y m� ti?n nh�n n?i ?�y ?� t?ng thao t�c v� th? hi?n v?i Ph?t gi�o.
Ng??i Vi?t Nam th??ng c� c�u � c?u Nam, ch�a B?c, ?�nh ?o�i� ?? kh?ng ??nh nh?ng gi� tr? khu bi?t v? di s?n v?n h�a v?t th? c?a v�ng Kinh B?c nh?ng c?ng ph?n �nh m?t s? th?c v? th�i ?? ?ng x? v?i di s?n v?n h�a c?a con ng??i n?i ?�y: tr?ng t�n ng??ng d�n gian nh?ng v?n song h�nh c�ng Ph?t Gi�o. Th�i ?? ?ng x? n�y kh�ng ch? th? hi?n ngo?n m?c trong truy?n thuy?t v? nh� s? Kh�u ?� La v� n�ng Man N??ng m� c�n th? hi?n kh? n?ng th�ch ?ng m?m d?o, kh? n?ng dung h?p, dung h�a nh?ng y?u t? ngo?i lai v� cao h?n h?t l� kh? n?ng th?m th?u, v� c?u tr�c l?i, bi?n c?a ng??i th�nh c?a m�nh. C� l? �t c� ??a ph??ng n�o m� trong ch�a l?i c� th? Ph?t m?u - n? th?n n�ng nghi?p v� c? di v?t Th?ch Quang Ph?t v?i ??y ?? b?n t�nh, h�nh h�i c?a m?t linga.
V?i v? tr� ??a l� ??c bi?t n�n Kinh B?c x?a v� B?c Ninh nay c?ng l� v�ng ??t c� kh? n?ng h?p thu r?t nhi?u y?u t? v?n h�a, v?n minh b�n ngo�i. Ngay t? th? k? II scn, B?c Ninh v?i th�nh Luy L�u n?i ti?ng ?� l� n?i t? c?, l�m ?n c?a kh� nhi?u c�c th??ng nh�n ng??i H? (?n ??), v� ng??i Trung Qu?c. S? ch�p d??i th?i S? nhi?p t?i B?c Ninh ?� xu?t hi?n kh� nhi?u kh�ch th??ng ngo?i qu?c. V?n h�a Ph?t gi�o, Nho gi�o c?ng theo ?� m� v�o B?c Ninh v� c?m r? t?i ??t n�y. C�c t? li?u l?ch s? cho bi?t ngay t? nh?ng n?m ??u c�ng nguy�n (kho?ng 200 � 207) t?i ?�y ?� x�y d?ng ???c h?n 20 b?o th�p, ?? h?n 500 vi t?ng v� d?ch t?i 15 b? kinh[15]. C� nh� s? n?i ti?ng l� Kh??ng T?ng H?i t?ng ???c Ng� Qu?c Th�i l� m?u th�n c?a Ng� T�n Quy?n v?i sang Ki?n nghi?p (Giang ?�ng � Trung Hoa) gi?ng ??o. C?ng t?i ?�y v?n h�a Nho gi�o b?t r? ??u ti�n t? th? ph? c?a nh?ng vi�n Th�i Th� c� tinh th?n khai h�a cho d�n ph??ng Nam nh? T�ch Quang, Nh�m Di�n sau n�y l� S? Nhi?p. Hi?n nay t?i B?c Ninh v?n c�n ??n th? S? V??ng. Hi?n t??ng n�y kh�ng ch? n�i l�n truy?n th?ng h?i nh?p, ti?p bi?n v?n h�a l�u ??i c?a v�ng B?c Ninh m� c�n ph?n �nh m?t ??c t�nh kh�c c?a con ng??i n?i ?�y ?� l� t? ch?t m?, kho�ng ??t kh�ng c�u n? c?a ng??i x? B?c. Nh? b?n s?c n�y m� v??ng tri?u L� ?� c�ng ??ng l�ng v?i ng??i ph? n? c� t�n ? Lan trong kh�ng chi?n ch?ng T?ng v� ch?p nh?n s? d?n d?t v??ng tri?u c?a b� ?? r?i ng??i con g�i B?c Ninh ?� c� c? h?i th? hi?n t�i kinh bang t? th? c?a m�nh m� l�m n�n tri?u ??i L� ph�t tri?n m?nh m?, ??t n?n m�ng cho v?n h�a Th?ng Long v� l�m n�n th?i ??i ? Lan. C?ng v� t�nh m? n�n ng??i B?c Ninh r?t d? d�ng ti?p thu c�i m?i, nhanh nh?y v?i th?i cu?c v� ??c bi?t l� d? d�ng li n�ng, li h??ng ?i l�m ?n kinh t? t?i Th?ng Long x?a[16] v� c�c c?a kh?u bi�n gi?i h�m nay. Nh?ng ?i?u ??c bi?t l� d� li n�ng, li h??ng nh?ng phong tr�o g?i ti?n v? ?�ng g�p x�y d?ng l?i c�c di t�ch l?ch s? v?n h�a t?i qu� nh� ?� v� ?ang di?n ra r?t m?nh m? t?i nhi?u v�ng qu� c?a B?c Ninh. ?�y c?ng l� m?t ?i?m m?nh r?t ?�ng tr�n tr?ng trong nh�n c�ch c?a ng??i B?c Ninh.
?a t�i, ?a t�nh, nh?y b�n v?i c�i m?i nh?ng l?i r?t tr�n tr?ng v?i di s?n v?n h�a truy?n th?ng l� m?t trong nh?ng ??c ?i?m nh�n c�ch tr?i c?a ng??i B?c Ninh, kh�ng ph? nh?n c� ??c ?i?m ?y l� do ch?u ?nh h??ng th??ng xuy�n, li�n t?c, l�u d�i t? m?t b? d�y v?n h�a t�n ng??ng. Tuy nhi�n, ph�t tri?n con ng??i B?c Ninh n�i chung, nh�n c�ch ng??i B?c Ninh h�m nay v?n ??t ra kh� nhi?u v?n ?? li�n quan t?i th�i ?? ?ng x? c?a con ng??i t?i m�i tr??ng s?ng: � nhi?m m�i tr??ng t?i c�c l�ng ngh?, t? l? t? n?n x� h?i ng�y c�ng t?ng; h? th?ng c�c c? s? h? t?ng v? an sinh x� h?i kh�ng ??ng b?. B�n c?nh ?� l� c�ch m� nhi?u ng??i tr? tu?i B?c Ninh ?ang ?ng x? v?i cu?c s?ng v� th? h? t??ng lai c?ng ??t ra v?n ?? r?t ?�ng quan ng?i khi m� v� ch?y theo m?c ?�ch kinh t?, nhi?u b?c cha m? tr? ?� ?? con l?i cho �ng b� ? qu� nu�i d?y ?? ?i l�m ?n xa. ?i?u n�y khi?n cho nh?ng ch? nh�n t??ng lai c?a B?c Ninh ch?c ch?n s? c� nh?ng thi?u h?t, th?m ch� khi?m khuy?t v? nh�n c�ch trong khi ch�ng s? l� c�ng d�n c?a t??ng lai nh?ng cha m? ch�ng v?i vai tr� l� c?u n?i v?i cu?c s?ng hi?n ??i l?i kh�ng th??ng xuy�n ? b�n c?nh, b?n th�n ch�ng l?i ?ang ???c nu�i d?y b?ng kinh nghi?m c?a nh?ng th? h? ?� 60 th?m ch� 70 tu?i. ? tu?i n�y g?n nh? m?i nh?n th?c ?� ?�ng, h? kh� c� th? th�u nh?p, x? l� th�ng tin, k? n?ng c?a cu?c s?ng hi?n ??i ?ang ng�y c�ng ph?c t?p. Thi?t ngh? ?� c?ng l� v?n ?? c?n ph?i ??t ra trong chi?n l??c ph�t tri?n con ng??i c?a B?c Ninh.
T�i li?u tham kh?o:

• Vi?n tri?t h?c (1998), L?ch s? ph?t gi�o Vi?t Nam, Nxb KHXH
• Ph?m Minh H?c (cb 2002), Nghi�n c?u con ng??i nh?ng h??ng ch? y?u, Nxb KHXH.
• Ph?m Minh H?c (cb 2007), Nghi�n c?u gi� tr? nh�n c�ch theo ph??ng ph�p NEO PI- R c?i bi�n. Nxb KHXH
• Nguy?n Ng?c Mai (2015), T? li?u ?i?n d� B?c Ninh
• ?inh gia Kh�nh (�) V?n h�a v�ng v� ph�n v�ng v?n h�a ? VN, Nxb v?n h�a.
• T? Nguy�n � Tr?nh Nguy?n ( 1981), Kinh B?c � H� B?c, Nxb  v?n h�a.
• Tr?n Qu?c V??ng (2000), V?n h�a Vi?t Nam t�m t�i v� suy ng?m, Nxb VHDT.
• Tr?n Ng?c Th�m (1997), T�m v? b?n s?c v?n h�a Vi?t Nam, Nxb Tp HCM